140 năm Phong trào Cần Vương (1885

Một người cương trực

Năm 29 tuổi (1876), Phan Đình Phùng thi đỗ cử nhân khoa Bính Tý, năm sau (1877) đỗ Tiến sĩ.

Phan Đình Phùng ra làm quan, nhanh chóng được triều đình nhà Nguyễn bổ nhiệm vào các chức vụ quan trọng. Do đức tính liêm khiết và cương trực, ông được vua Tự Đức cho giữ chức Ngự sử tại Đô sát viện, một vị trí có quyền chỉ trích các quan lại đồng liêu, dẫn đến việc loại bỏ được nhiều kẻ bất tài, tham nhũng. Vua Tự Đức đã từng khen ngợi: “thử sự cửu bất phát, phùng Phùng nải phát” (việc này đã lâu không ai phát giác ra, nay gặp Phùng mới phát hiện được).

Năm 1884, Phan Đình Phùng được bổ nhiệm làm Tham biện Sơn phòng Hà Tĩnh.

Khởi nghĩa Hương Khê

Sau khi vua Hàm Nghi ban chiếu Cần Vương, một làn sóng yêu nước chống xâm lược Pháp dâng lên từ Bắc vào Nam, trong đó Nghệ An, Hà Tĩnh là những nơi có phong trào mạnh mẽ nhất. Các lực lượng khởi nghĩa ở hai tỉnh này lần lượt tập hợp dưới sự lãnh đạo của Phan Đình Phùng, lấy Hương Khê làm căn cứ chính. Nghĩa quân được tổ chức chặt chẽ, thường xuyên luyện tập. Cùng với Phan Đình Phùng, phong trào còn có sự tham gia của các sĩ phu nổi tiếng như Phan Trọng Mưu, Cử Phan Cát Su, Phan Quang Cư và các võ tướng xuất thân từ nông dân như Cao Thắng, Cao Nữu, Lê Ninh, Nguyễn Chanh…

Từ cuối năm 1887, sau nhiều lần đối đầu với quân Pháp, Phan Đình Phùng nhận ra sai lầm trong chiến thuật của mình, ông bàn với các thủ lĩnh chuyển sang cách đánh du kích, củng cố các khu căn cứ, tích trữ lương thảo, rèn sắm vũ khí, xây dựng hệ thống tình báo, liên lạc.

Để tiếp tục đẩy mạnh sự nghiệp kháng Pháp, Phan Ðình Phùng giao nhiệm vụ cho Cao Thắng lãnh đạo nghĩa quân, còn ông ra Bắc kêu gọi sĩ phu và văn thân gây dựng, mở rộng phong trào. Chính vào thời gian này, Cao Thắng với sự trợ sức của Lê Phất, Lê Quyên, Ðặng Duy Truy chế tạo thành công một loại súng trường mô phỏng theo kiểu của Pháp.

Sau khi từ miền Bắc trở về (khoảng cuối năm 1888 – đầu năm 1889), Phan Đình Phùng truy bắt và đích thân xử tử Trương Quang Ngọc, kẻ phản bội đã bắt vua Hàm Nghi giao cho Pháp. Sau đó, ông mở hàng loạt cuộc tấn công du kích vào các cơ sở của quân Pháp trong suốt mùa hè năm 1890.

Ảnh: của Bảo tàng Lịch sử Việt Nam

Tháng 11.1893, Cao Thắng cùng Cao Nữu, Nguyễn Niên đem quân đánh vào Tỉnh lỵ Nghệ An. Trên đường hành quân, nhiều đồn trại đối phương bị phá bỏ, nhưng Cao Thắng trúng mưu của giặc, bị giết chết, khiến Phan Đình Phùng mất đi một cộng sự đắc lực.

Ngày 17.10.1894, Phan Đình Phùng tập hợp lực lượng, đánh thắng một trận lớn. Vận dụng địa thế hiểm trở của sông Vũ Quang, ông cho chặt gỗ, xây kè, đắp đập ở thượng nguồn, chặn dòng nước, rồi khi quân Pháp tiến vào, nghĩa quân bất ngờ phá đập, tạo ra một cơn lũ dữ dội cuốn trôi và đánh chìm nhiều thuyền địch. Những khúc gỗ lớn lao thẳng từ thượng nguồn kết hợp với quân phục kích của nghĩa quân hai bên bờ sông đã gây tổn thất nặng nề cho quân Pháp, khiến hơn 100 tên địch, trong đó có một số sĩ quan Pháp, bị tiêu diệt.

Năm 1895, Pháp điều Nguyễn Thân đến phối hợp với công sứ Nghệ An, đem 3.000 lính đàn áp cuộc khởi nghĩa. Lực lượng của Phan Đình Phùng bị đối phương cắt đường tiếp tế, rơi vào tình thế vô cùng gian nan. Trong một trận giao tranh ác liệt, ông bị thương nặng rồi hy sinh vào ngày 28.12.1895. Cái chết của Phan Đình Phùng là đòn chí tử giáng vào phong trào Cần Vương Nghệ Tĩnh. Các thủ lĩnh khác lần lượt bị bắt, tử trận, hoặc chết do bệnh tật nơi rừng sâu nước độc. Khởi nghĩa Hương Khê suy yếu rồi tan rã vào đầu năm 1896.

Từ điển Bách khoa quân sự Việt Nam nhận xét: “Khởi nghĩa Hương Khê là một trong những cuộc khởi nghĩa lớn nhất của Phong trào Cần Vương, xét cả về quy mô, thời gian hoạt động, tổ chức lực lượng, xây dựng căn cứ và công tác hậu cần phục vụ chiến đấu… Mặc dù thất bại do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan ở thời điểm lịch sử lúc bấy giờ, nhưng cuộc khởi nghĩa đã mở ra một giai đoạn mới trong phong trào đấu tranh chống Pháp của nhân dân Việt Nam dưới sự lãnh đạo của tầng lớp văn thân sĩ phu yêu nước, góp phần khẳng định ý chí kiên cường, bất khuất của dân tộc Việt Nam, để lại nhiều bài học kinh nghiệm cho phong trào đấu tranh chống kẻ thù xâm lược, giành độc lập dân tộc cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20”. (Bách khoa toàn thư Quân sự Việt Nam, Quyển 1: Lịch sử Quân sự , NXB Quân đội Nhân dân, 2015) (còn tiếp)