Thẩm phán, hội thẩm nhân dân xét xử độc lập là như thế nào?

Điều 5 Luật Tổ chức TAND 2024 quy định về các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của TAND, trong đó có nguyên tắc thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật.

Khi cụ thể hóa nguyên tắc này, Điều 11 Luật Tổ chức TAND 2024 đã có những điều chỉnh so với quy định trước đây tại Luật Tổ chức TAND 2014.

Kế thừa và bổ sung 2 quy định mới

Luật sư Bùi Quốc Tuấn (Đoàn Luật sư TP.HCM) cho biết nguyên tắc này đã được ghi nhận tại Điều 103 Hiến pháp năm 2013, sau đó được cụ thể hoá tại Điều 9 Luật Tổ chức TAND 2014. Đến nay, Luật Tổ chức TAND 2024 đã kế thừa và bổ sung thêm 2 quy định mới.

Thứ nhất, tòa án, thẩm phán, hội thẩm và người có chức danh tư pháp khác của tòa án không phải giải trình, không được thông tin về quan điểm xét xử, giải quyết vụ án, vụ việc đang trong quá trình thụ lý, giải quyết vụ án, vụ việc đó.

Thứ hai, không điều tra đối với thẩm phán, hội thẩm về việc xét xử, giải quyết vụ án, vụ việc đang trong quá trình tố tụng, (trừ trường hợp có căn cứ xác định thẩm phán, hội thẩm vi phạm pháp luật hình sự trong xét xử, giải quyết vụ án, vụ việc đó).

Theo luật sư Tuấn, để đảm bảo nguyên tắc thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật thì việc bổ sung quy định như trên là hoàn toàn phù hợp. Đây là quy định chi tiết và lần đầu tiên ghi nhận thẩm phán, hội thẩm nhân dân được quyền “giữ kín” quan điểm xét xử vụ án.

Đối với quy định không điều tra đối với thẩm phán, hội thẩm về việc xét xử, giải quyết vụ án, vụ việc đang trong quá trình tố tụng (trừ trường hợp vi phạm pháp luật hình sự), LS Tuấn cho rằng sẽ tạo điều kiện cho thẩm phán an tâm xét xử. Bởi một vụ án đang trong quá trình tố tụng là chưa giải quyết xong vụ án, việc điều tra khi đang giải quyết không chỉ ảnh hưởng đến thẩm phán mà còn ảnh hưởng đến quyền lợi của các đương sự trong vụ án. Quy định này giúp ngăn chặn sự tác động tiêu cực từ bên ngoài ảnh hưởng đến quá trình giải quyết của thẩm phán, hội thẩm.

Cạnh đó, theo luật sư Tuấn, Luật Tổ chức TAND 2024 còn bổ sung một quy định mới hoàn toàn cũng liên quan và ảnh hưởng đến nguyên tắc xét xử độc lập của thẩm phán đó là độc lập theo thẩm quyền xét xử. Theo đó, các tòa án được tổ chức và hoạt động độc lập theo thẩm quyền xét xử (Điều 6). Dường như nhà làm luật đang hướng đến sự “rạch ròi” giữa các toà với nhau. Điều này cũng giúp cho thẩm phán được mạnh dạn xét xử mà không phụ thuộc vào toà cấp trên.

Độc lập khi xét xử là như thế nào?

ThS Nguyễn Phúc Thiện (Trường ĐH Mở TP.HCM) thì cho rằng nguyên tắc thẩm phán và hội thẩm nhân dân xét xử độc lập cần được xét dưới hai góc độ.

Ở góc độ bên trong thể hiện qua 2 khía cạnh. Thứ nhất là thẩm phán, hội thẩm độc lập với nhau. Tại Việt Nam, một HĐXX trong các vụ án bao gồm thẩm phán và hội thẩm nhân dân. Cũng chính HĐXX sẽ đưa ra phán quyết sau cùng của vụ án bằng quan điểm cá nhân của từng thành viên HĐXX, tức là không ai chịu sự chi phối của ai.

Suy theo hướng ngược lại, sẽ là “không độc lập” khi mà thẩm phán định hướng, chi phối đường lối, quan điểm xét xử đối với các hội thẩm hoặc các hội thẩm đặt áp lực ngược lại đối với các thẩm phán (dù thực tế hiếm hoi).

Vì vậy, để đảm bảo được sự “độc lập” trên thực tế, các thẩm phán và hội thẩm nhân dân cần đưa ra các quyết định của mình dựa trên chứng cứ, sự thật khách quan của vụ án,… đảm bảo cho quyết định của mình không bị chi phối bởi và lẫn nhau. Cá nhân mỗi thẩm phán, hội thẩm phải độc lập trong suy nghĩ, phán xét. HĐXX làm việc theo nguyên tắc xét xử tập thể và quyết định theo đa số.

Thứ hai, thẩm phán và hội thẩm nhân dân cần độc lập với những người tiến hành tố tụng khác, như VKSND. Tuy nhiên có một sự thống nhất tương đối giữa toà án và VKSND trong một vụ án. Điều này, vô hình trung đặt ra một nghi vấn: Liệu rằng, để đạt được sự thống nhất, HĐXX có giữ được quan điểm độc lập không? Hoạt động xét xử của thẩm phán và hội thẩm nhân dân không lệ thuộc vào ý kiến của cơ quan, cá nhân, tổ chức nào. Nếu qua phiên tòa xét xử, HĐXX xét thấy cần thiết xử lý khác với ý kiến của các cơ quan, cá nhân, tổ chức đó thì HĐXX sẽ căn cứ vào các quy định của pháp luật để đưa ra quyết định xử lý.

Theo ông Thiện, góc độ bên ngoài cũng có hai khía cạnh. Khía cạnh đầu tiên là trong nội bộ ngành tòa án. Tòa án cấp trên hướng dẫn tòa án cấp dưới về áp dụng thống nhất pháp luật, đường lối xét xử, nhưng tòa án cấp trên không quyết định trước về chủ trương xét xử cụ thể một vụ án buộc tòa án cấp dưới phải tuân theo.

Thực tiễn vẫn còn tình trạng do nhiều nguyên nhân khác nhau mà vẫn còn tình trạng “chỉ đạo án” can thiệp vào công tác xét xử của thẩm phán, hội thẩm làm cho bản án thiếu khách quan, công bằng. Cũng có nguyên nhân do trình độ hạn chế, thiếu bản lĩnh vững vàng vào nghiệp vụ xét xử nên thẩm phán, hội thẩm đã “thỉnh thị án” cấp trên nên thiếu đi sự độc lập của việc đưa ra phán quyết trong bản án. Vì thế mà câu chuyện báo cáo án, thỉnh thị án,… cần được xoá bỏ triệt để nhằm đảm bảo tuyệt đối nguyên tắc xét xử độc lập của thẩm phán và hội thẩm.

Khía cạnh thứ hai là khi xét xử thẩm phán, hội thẩm là người trực tiếp đưa ra quyết định trong bản án, không cơ quan tổ chức, cá nhân nào can thiệp vào việc đưa ra quyết định của họ. Và trong bối cảnh hiện nay, bên cạnh các cơ quan nhà nước, thẩm phán và hội thẩm nhân dân cũng cần độc lập với các cơ quan truyền thông, dư luận xã hội. Đặc biệt, trong những vụ án được dư luận quan tâm nhiều, mỗi công dân như một thẩm phán, và dưới sức ép dư luận, mỗi cá nhân thẩm phán, hội thẩm cũng là một con người với những “hỉ nộ ái ố” nên cần kiểm soát tốt được suy nghĩ, hành vi của mình khi thực hiện việc xét xử.