Rủi ro với EU nếu dùng tài sản đóng băng của Nga để hỗ trợ Ukraine

Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen trò chuyện với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tại Copenhagen, Đan Mạch ngày 2/10 (Ảnh: AFP).

Đề xuất “khoản vay bồi thường” do Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đưa ra ngày 3/12, nhằm huy động 90 tỷ euro cho Ukraine trong 2 năm 2026-2027, không chỉ là một động thái tài chính mà còn là một “canh bạc địa chính trị” đầy rủi ro.

Nếu được thông qua tại hội nghị thượng đỉnh EU vào ngày 18-19/12, kế hoạch này có thể mang lại nguồn lực khẩn cấp cho Ukraine, nhưng đồng thời mở ra những hệ lụy pháp lý, tài chính, kinh tế và an ninh sâu rộng đối với toàn khối 27 quốc gia.

Theo giới chuyên gia, đây không chỉ là vấn đề về tiền bạc, mà còn là câu chuyện về việc EU có sẵn sàng đánh đổi uy tín toàn cầu, sự ổn định nội bộ và vị thế tài chính của mình để khẳng định vai trò lãnh đạo châu Âu, đặc biệt khi nước Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump đang rút lui khỏi vai trò “người anh cả” trong hỗ trợ Ukraine.

Tài sản bị phong tỏa 

Kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine vào ngày 24/2/2022, các nước G7 và EU đã phong tỏa khoảng 300 tỷ USD (khoảng 275 tỷ euro) tài sản của Ngân hàng Trung ương Nga (CBR), chủ yếu là dự trữ ngoại hối và trái phiếu chính phủ.

Theo Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), khoảng 210 tỷ euro trong số này đang nằm trong hệ thống tài chính EU, với phần lớn (183 tỷ euro) được giữ tại Euroclear – Trung tâm thanh toán chứng khoán có trụ sở tại Brussels, Bỉ. Phần còn lại phân bổ ở Pháp, Đức, Hà Lan và các nước khác như Italia và Cyprus.

Đề xuất của bà von der Leyen không phải là tịch thu trực tiếp (hành động được coi là vi phạm nguyên tắc miễn trừ chủ quyền quốc gia theo luật quốc tế), mà là sử dụng các tài sản này làm tài sản thế chấp cho khoản vay lãi suất thấp dành cho Ukraine.

Theo đó, Kiev chỉ phải hoàn trả khi Nga “bồi thường thiệt hại chiến tranh”, ước tính lên đến 486 tỷ euro theo Ngân hàng Thế giới. Phương án này chỉ cần đa số phiếu đủ điều kiện, tức 15 quốc gia đại diện 65% dân số EU, thay vì sự nhất trí toàn khối, giúp tránh phiếu phủ quyết từ Hungary, Slovakia, những nước có quan hệ thân thiện với Nga.

Nhu cầu cấp bách là rõ ràng. Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Ukraine đối mặt với khoảng trống tài chính 136,5 tỷ USD từ 2026-2029, với ngân sách quốc gia có nguy cơ cạn kiệt vào tháng 4/2026 nếu không có hỗ trợ mới. EU đã chi hơn 100 tỷ euro hỗ trợ từ 2022, nhưng với việc Mỹ cắt giảm viện trợ dưới thời Tổng thống Trump, chỉ còn 20 tỷ USD trong gói G7 – 50 tỷ USD từ lợi nhuận tài sản Nga, EU phải tự gánh vác.

“Đây là lúc châu Âu phải chứng minh mình là một cường quốc địa chính trị”, bà von der Leyen nói trong tuyên bố ngày 3/12.

Tuy nhiên, đằng sau đó là những vết nứt nội bộ. Bỉ, nước lưu giữ phần lớn tài sản, phản đối kịch liệt, gọi đây là “lựa chọn tồi tệ nhất”. Thủ tướng Bart De Wever thậm chí so sánh rủi ro với “một vụ tai nạn máy bay: xác suất thấp, nhưng hậu quả thảm khốc”. Các nước Pháp và Đức cũng lo ngại, cho rằng động thái này có thể làm suy yếu lòng tin vào thị trường tài chính châu Âu.

Hệ lụy pháp lý: Vi phạm nguyên tắc miễn trừ chủ quyền

Một trong những hệ lụy lớn nhất là pháp lý. Theo Công ước Liên hợp quốc về Miễn trừ Nhà nước (UNCSI 2004, chưa được Nga phê chuẩn nhưng là luật tập quán quốc tế), tài sản chủ quyền của một quốc gia không thể bị tịch thu mà không có phán quyết tòa án. Việc sử dụng tài sản CBR làm thế chấp có thể bị Nga cáo buộc là “đánh cắp”, dẫn đến các vụ kiện tại Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) hoặc các tòa trọng tài như Tòa án Thương mại Quốc tế (ICC).

Giáo sư Mitu Gulati, chuyên gia luật nợ chủ quyền tại Đại học Virginia, cảnh báo: “Đây không phải là biện pháp đối phó hợp pháp vì nó không thể đảo ngược. Nga có thể thắng kiện, buộc EU phải bồi thường và chi phí pháp lý có thể kéo dài 50 năm”. Andrei Kostin, CEO Ngân hàng VTB của Nga, đồng tình: “Chúng tôi sẽ đáp trả bằng kiện tụng và các biện pháp khác, biến đây thành gánh nặng tài chính khổng lồ cho châu Âu”.

Bỉ đặc biệt lo ngại vì Euroclear, một thực thể tư nhân, có thể bị Nga kiện trực tiếp, dẫn đến trách nhiệm pháp lý rơi vào chính phủ Bỉ nếu tòa án Nga hoặc quốc tế yêu cầu bồi thường. Thủ tướng De Wever đã yêu cầu “bảo đảm pháp lý ràng buộc từ toàn EU”, bao gồm chia sẻ chi phí kiện tụng và bồi thường. Nếu không, Bỉ có thể đơn phương chặn kế hoạch, như đã làm tại hội nghị thượng đỉnh hồi tháng 10.

Chuyên gia Nicolas Véron từ Bruegel Institute (Bỉ) lập luận rằng “khoản vay bồi thường không phải tịch thu, vì tài sản vẫn thuộc sở hữu Nga”. Tuy nhiên, ông thừa nhận rủi ro: “Nếu Nga thắng kiện, EU có thể phải trả lại toàn bộ, cộng lãi suất, đẩy nợ công lên mức kỷ lục”. Theo ước tính của Financial Times, chi phí pháp lý và bồi thường có thể lên đến 50-100 tỷ euro, tương đương 0,3-0,6% GDP EU.

Hơn nữa, động thái này có thể tạo tiền lệ nguy hiểm. Giáo sư Laurence Tribe từ Đại học Harvard lưu ý: “Nếu EU tịch thu tài sản Nga hôm nay, Trung Quốc có thể làm tương tự với tài sản Mỹ ngày mai. Điều này sẽ thúc đẩy phân mảnh tài chính toàn cầu, với các nước Nam Bán cầu đa dạng hóa khỏi hệ thống euro – dollar”.

Trụ sở Ngân hàng Trung ương Liên bang Nga tại Moscow (Ảnh: Bloomberg/Getty).