Tháng 12, tại Trương Dịch – một thành phố thuộc tỉnh Cam Túc – những ống khói nhà máy điện rác vẫn nhả khói trắng, nhưng đằng sau đó là một sự dịch chuyển âm thầm nhưng quyết liệt của cả một ngành công nghiệp. Khi tốc độ tăng trưởng kinh tế nội địa chững lại khiến lượng rác thải – nguồn “nguyên liệu” đầu vào quan trọng – không còn dồi dào như dự báo, các doanh nghiệp Trung Quốc nhận ra họ không thể mãi bám trụ ở sân nhà.
Số liệu thống kê mới nhất vẽ nên một bức tranh đầy sôi động về làn sóng “xuất ngoại” này. Chỉ trong vòng 6 tháng tính đến cuối tháng 11, số lượng dự án lò đốt rác ở nước ngoài có sự tham gia của doanh nghiệp Trung Quốc đã tăng vọt từ con số 79 lên 101 dự án. Dấu chân của các tập đoàn môi trường nước này giờ đây đã in hằn từ các nước láng giềng Châu Á sang tận Châu Âu, Châu Phi và cả Châu Mỹ.
Ông Guo Yungao, Tổng thư ký Ủy ban Năng lượng – Môi trường thuộc Liên đoàn Môi trường toàn Trung Quốc – nhận định rằng, ngành công nghiệp này đang thực hiện một bước nhảy vọt về chất. Không còn đơn thuần là xuất khẩu thiết bị máy móc đơn lẻ, các doanh nghiệp Trung Quốc giờ đây cung cấp trọn gói giải pháp, từ công nghệ, tiêu chuẩn vận hành, quản lý cho đến việc bơm vốn trực tiếp vào các dự án quốc tế.
Tuy nhiên, động lực đằng sau sự bành trướng mạnh mẽ này không chỉ đơn thuần là tham vọng chiếm lĩnh thị trường, mà còn là con đường thoát hiểm bắt buộc trước cuộc khủng hoảng “thừa mứa” ngay tại quê nhà.
Tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại khiến ngành “điện rác” trong nước thiếu nguyên liệu đốt. Các doanh nghiệp Trung Quốc đang đẩy mạnh ra nước ngoài để tìm nguồn rác và lợi nhuận (Ảnh: SCMP).
Khi “thần dược” trở thành “độc dược”
Để hiểu được nguồn cơn của cuộc khủng hoảng hiện tại, cần nhìn lại thời kỳ hoàng kim của ngành điện rác Trung Quốc cách đây một thập kỷ. Đầu những năm 2000, khi các bãi chôn lấp cạn kiệt và nỗi lo ô nhiễm gia tăng, Bắc Kinh đã đặt cược lớn vào công nghệ đốt rác phát điện. Với sự hỗ trợ của mô hình hợp tác công – tư và các khoản trợ cấp hào phóng, hàng nghìn nhà máy đã mọc lên như nấm.
Chỉ trong chưa đầy một thập kỷ, Trung Quốc đã thực hiện một cuộc cách mạng thần tốc, nâng công suất xử lý từ 102 triệu tấn/năm vào năm 2018 lên mức khổng lồ 206 triệu tấn vào năm 2024. Hiện tại, quốc gia này nắm giữ tới 2/3 công suất điện rác toàn cầu, xử lý gần 80% lượng rác thải sinh hoạt đô thị.
Nhưng chính sự phát triển nóng vội đã để lại hệ quả khôn lường: Khủng hoảng thừa. Các nhà quy hoạch đã quá lạc quan khi dự báo lượng rác thải sẽ tăng trưởng tuyến tính cùng với kinh tế. Thực tế phũ phàng hơn nhiều. Các thành phố lớn dư thừa lò đốt đến mức các nhà máy phải cạnh tranh gay gắt để giành giật nguồn rác, trong khi khu vực nông thôn – nơi thực sự cần xử lý – lại bị bỏ ngỏ do chi phí thu gom quá cao và mật độ dân cư thưa thớt.
Trớ trêu thay, những nỗ lực bảo vệ môi trường của chính phủ lại trở thành “nhát dao” chí mạng cho ngành đốt rác. Chiến dịch “Đô thị không rác thải” và quy định phân loại rác nghiêm ngặt được áp dụng rộng rãi đã khiến lượng rác đi vào lò đốt sụt giảm cả về số lượng lẫn nhiệt trị.
Nhiều nhà máy hiện nay chỉ vận hành cầm chừng ở mức 60% công suất, thậm chí có nơi phải tính đến phương án cực đoan là đào rác từ các bãi chôn lấp cũ đã đóng cửa để có cái mà đốt.
Cú sốc tài chính và hồi chuông cảnh tỉnh
Bức tranh kinh doanh của ngành điện rác Trung Quốc đang chuyển từ gam màu sáng sang xám xịt. Ba trụ cột doanh thu chính từng giúp các doanh nghiệp hái ra tiền là trợ cấp nhà nước, bán điện và tín chỉ carbon đều đang lung lay dữ dội.
Đầu tiên là cú sốc về chính sách trợ cấp. Từ năm 2023, ngân sách trung ương đã ngừng hỗ trợ cho các dự án mới, đẩy toàn bộ gánh nặng tài chính về cho chính quyền địa phương. Trong bối cảnh kinh tế khó khăn, nhiều địa phương rơi vào tình trạng chậm thanh toán kéo dài. Tính đến giữa năm 2024, các doanh nghiệp môi trường niêm yết trên sàn chứng khoán đang bị nợ đọng tới 350 tỷ NDT (tương đương 49 tỷ USD), con số khủng khiếp vượt quá cả tổng doanh thu hoạt động của họ.
Tiếp đến là sự biến mất của nguồn thu từ tín chỉ carbon. Trước đây, việc đốt rác giúp giảm phát thải khí methane từ bãi chôn lấp, mang lại nguồn thu đáng kể từ việc bán chứng chỉ giảm phát thải (CCER). Tuy nhiên, với các phương pháp tính toán mới khắt khe hơn về môi trường áp dụng từ năm 2024, dòng tiền này gần như đã quay về con số 0, thổi bay khoảng 10% lợi nhuận ròng của các doanh nghiệp vận hành tốt.
Ngay cả doanh thu từ bán điện cũng không còn hấp dẫn khi giá chứng chỉ điện xanh (REC) giảm sâu do cung vượt cầu. Những yếu tố này cộng hưởng lại tạo nên một “cơn bão hoàn hảo”, cuốn phăng đi biên lợi nhuận béo bở mà ngành này từng thụ hưởng.
Việc triển khai phân loại rác quy mô lớn từ năm 2020 đã khiến các lò đốt mất đi nguồn rác dồi dào trước kia. (Ảnh: Flickr).
Bài học đắt giá về quy hoạch và thích ứng
Câu chuyện của ngành điện rác Trung Quốc là một “case study” điển hình về rủi ro ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị) trong đầu tư.
Về mặt môi trường, dù đốt rác tốt hơn chôn lấp, nhưng nó vẫn là giải pháp “cuối đường ống”. Việc dư thừa lò đốt đang đi ngược lại nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn (Giảm thiểu – Tái sử dụng – Tái chế). Thậm chí, áp lực phải cho lò ăn có thể kích thích việc tạo ra thêm rác thải thay vì giảm bớt chúng.
Về mặt xã hội, phong trào “Not In My Backyard” (Không phải sân sau nhà tôi) đang lan rộng. Người dân thành thị ngày càng lo ngại về khí thải dioxin và các rủi ro sức khỏe, khiến việc tìm địa điểm cho các dự án mới trở nên bất khả thi.
Đối mặt với thực tế nghiệt ngã, các “ông lớn” trong ngành như Everbright Environment đang buộc phải tái cấu trúc chiến lược sinh tồn. Thời kỳ “ngồi mát ăn bát vàng” nhờ cơ chế xin – cho đã chấm dứt. Báo cáo thường niên năm 2024 của doanh nghiệp này cho thấy một sự chuyển dịch rõ rệt sang việc đa dạng hóa nguồn thu.
Họ không còn chỉ trông chờ vào rác sinh hoạt đô thị mà bắt đầu mở rộng sang xử lý rác công nghiệp, đồng thời chuyển hướng khách hàng từ chính quyền sang khối doanh nghiệp tư nhân và hộ gia đình.
Nhưng quan trọng hơn cả, việc vươn ra biển lớn đang trở thành cứu cánh duy nhất để giải quyết bài toán dư thừa công suất. Bằng cách mang công nghệ, vốn và kinh nghiệm quản lý sang các thị trường mới nổi – nơi cơn khát xử lý rác thải cũng đang nóng bỏng không kém Trung Quốc cách đây 10 năm, các doanh nghiệp này hy vọng sẽ tìm lại được “thời hoàng kim” đã mất.
Dẫu vậy, hành trình này cũng đầy rẫy chông gai khi họ phải đối mặt với những thách thức pháp lý và môi trường kinh doanh phức tạp tại xứ người. Liệu chiến lược xuất khẩu mô hình “biến rác thành vàng” có thành công hay không vẫn là một câu hỏi ngỏ, nhưng chắc chắn một điều: Kỷ nguyên đốt rác ồ ạt tại Trung Quốc đã chính thức khép lại, nhường chỗ cho một giai đoạn phát triển thực chất và bền vững hơn.
Nguồn: https://dantri.com.vn/kinh-doanh/trung-quoc-xuat-khau-lo-dot-rac-cu-quay-xe-tim-vang-tu-phe-lieu-20251206090106634.htm
