Nhiều người quan tâm những điều dễ khiến ‘mất ngủ tối nay’ hơn các rủi ro dài hạn?

Hè vừa rồi, tôi ghé một quán nhỏ ở Việt Nam và gọi một ly cà phê đá mang đi. Người bán rót cà phê vào một ly nhựa, bọc thêm túi ni lông, rồi đưa kèm chiếc ống hút còn nguyên trong bao. 

Trong khi đó, ở New Zealand, nơi tôi đang sống, mỗi lần đi siêu thị tôi đều phải tự mang theo túi.

Ưu tiên mối lo trước mắt hơn là dài hạn?

Tôi cũng chứng kiến những buổi bảo vệ luận văn thạc sĩ, tiến sĩ, nơi hàng trăm tờ giấy được in ra, đóng thành từng tập và phát cho các thành viên hội đồng. Trong khi ở nơi tôi giảng dạy, tài liệu hầu hết đều được dùng dưới dạng điện tử. 

Trước máy in của trường còn dán dòng nhắc nhở: “Chỉ in khi thật sự cần thiết”, kèm cảnh báo về số trang giấy và số cây xanh phải trả giá cho mỗi lần bấm nút in.

Những sự đối lập ấy khiến tôi nghĩ không phải về chuyện túi ni lông hay trang giấy, mà về một điều quen thuộc trong đời sống: con người thường ưu tiên sự tiện lợi và nhu cầu trước mắt. 

Điều gì chạm ngay vào đời sống thì được quyết định ngay; còn những vấn đề xa hơn một chút lại dễ bị bỏ qua, dù mức độ quan trọng không hề nhỏ.

Từ những quan sát nhỏ ấy, tôi nghĩ rộng hơn về cách chúng ta sắp xếp thứ tự các mối lo. Trong công việc, tôi thường hỗ trợ các đơn vị nghiên cứu quốc tế chuyển ngữ những bảng hỏi về mối quan tâm của người dân ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. 

Đây là những khảo sát nhằm nắm bắt tâm lý xã hội để dự đoán xu hướng tiêu dùng, hoạch định chính sách hoặc thiết kế các chương trình truyền thông.

Cấu trúc và nội dung của các bảng hỏi này nhìn chung khá ổn định theo thời gian. 

Những câu hỏi thường gặp là: “Bạn lo sợ điều gì nhất ở nơi mình đang sống?”, “Hãy đánh giá mức độ nghiêm trọng của các vấn đề sau từ 1 đến 5”. Các chủ đề thường xoay quanh thiên tai, biến đổi khí hậu, suy thoái kinh tế, lạm phát, thất nghiệp, y tế và giáo dục cho con cái.

Qua nhiều năm làm việc với dạng khảo sát này, tôi nhận thấy một điểm khá thống nhất trong cách ưu tiên của nhiều người Việt ở các nhóm tuổi và vùng miền: những vấn đề liên quan trực tiếp đến gia đình, đặc biệt là tương lai học tập và thành công của con cái, thường được đặt lên hàng đầu. 

Những mối lo dài hạn như biến đổi khí hậu hay suy thoái hệ sinh thái tuy vẫn hiện diện nhưng thường không được ưu tiên bằng những lo toan trước mắt.

Quan tâm những điều dễ khiến ta “mất ngủ tối nay”, hơn là các rủi ro dài hạn

Các khảo sát gần đây như Q&Me 2025 hay UOB ASEAN Consumer Sentiment Study cho thấy người Việt lo nhất là chi phí sinh hoạt và bất ổn kinh tế (54-70%). 

Những mối lo dài hạn như biến đổi khí hậu cũng tăng lên, nhưng chỉ thực sự được ưu tiên khi tác động đã trở nên hữu hình.

Xu hướng này không chỉ là văn hóa chuộng giáo dục. Nó phản ánh một cơ chế tâm lý căn bản: con người có xu hướng tập trung vào các mối đe dọa trước mắt, những điều dễ khiến ta “mất ngủ tối nay”, hơn là các rủi ro dài hạn, dù mức độ nghiêm trọng không hề nhỏ.

Cơ chế “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight-or-flight) khiến não bộ ưu tiên xử lý nguy cơ tức thời để sinh tồn. Vì vậy, các vấn đề như túi ni lông hay biến đổi khí hậu, dù đe dọa bền vững tương lai, lại dễ bị xem là xa xôi, khó thấy, khó cảm.

Và thực tế cho thấy môi trường chỉ thực sự bước vào tâm trí chúng ta khi nó đã “bước vào cửa nhà”. Khi lũ quét chỉ sau một đêm cuốn trôi cả mái nhà, thậm chí cả người; khi lớp bụi mịn dày lên từng buổi sáng khiến trẻ ho về đêm; hay khi nước ngập đến thềm nhà ngay giữa trung tâm thành phố. 

Lúc đó, người ta không còn nói về biến đổi khí hậu như một đường cong trong báo cáo, mà nói về bữa cơm không còn cá tươi, hay đứa trẻ thiếu ngủ nên học bài không nổi. 

Nỗi lo dài hạn bất chợt trở thành nỗi lo trước mắt, và hành động diễn ra không cần tuyên truyền.