‘Ca ngộ độc chỉ là phần nổi, độc chất tích tụ nhiều năm mới đáng lo’

Tại phiên chất vấn kỳ họp HĐND TP HCM sáng 10/12, Giám đốc Sở An toàn thực phẩm Phạm Khánh Phong Lan nhận được nhiều câu hỏi xoay quanh nguy cơ thực phẩm không rõ nguồn gốc tràn vào thành phố, năng lực kiểm nghiệm, kiểm soát thực phẩm nhập khẩu, an toàn thức ăn đường phố và bếp ăn tập thể. Đại biểu cũng quan tâm hoạt động kiểm tra siêu thị – chợ truyền thống, quản lý thực phẩm bán online và xử lý quảng cáo sai sự thật liên quan thực phẩm chức năng.

Bà Lan cho biết mối nguy lớn nhất hiện nay không ở các vụ ngộ độc cấp tính mà là lượng hóa chất, phụ gia, kháng sinh cấm tích tụ trong cơ thể người dùng qua nhiều năm, đặc biệt từ thực phẩm không rõ nguồn gốc, hàng nhập lậu hoặc sản phẩm không rõ nguồn gốc bán trên mạng.

“Nhiều loại thực phẩm nhìn hoàn toàn bình thường nhưng chứa tồn dư vượt ngưỡng gây bệnh mạn tính, thậm chí ung thư về lâu dài”, bà nói, thêm rằng các ca ngộ độc chỉ là “phần nổi của tảng băng”, trong khi phần chìm là tình trạng ngộ độc trường diễn – những hóa chất độc hại lặng lẽ tích tụ và “hàng chục năm sau mới bộc lộ hậu quả”. Vì vậy, ngành không chỉ tập trung xử lý các vụ ngộ độc cấp tính mà phải kiểm soát toàn bộ chuỗi cung ứng thực phẩm để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Đại biểu Đoàn Ngọc Như Tâm nêu ba nhóm vấn đề. Thứ nhất, hoạt động bán – giao đồ ăn qua thương mại điện tử tăng nhanh hơn tốc độ hoàn thiện của khung pháp lý, trong khi rủi ro lớn nằm trên không gian mạng. Thứ hai, suất ăn học đường với đơn giá quá thấp tiềm ẩn nguy cơ đánh đổi chất lượng nguyên liệu. Thứ ba, tại các chợ đầu mối ban đêm vẫn xuất hiện nông sản “ba không”, gồm không nhãn mác, không xuất xứ, không giấy chứng nhận.

Đại biểu Tâm đề nghị Sở xây dựng mô hình quản lý dựa trên dữ liệu, gắn trách nhiệm kiểm soát chất lượng cho chủ các nền tảng giao hàng – nơi nắm dữ liệu vận hành thực tế. Bà cũng đề nghị phối hợp ngành giáo dục xây dựng bộ tiêu chí kỹ thuật tối thiểu để các trường có cơ sở loại bỏ hồ sơ thầu bất thường, đồng thời đặt vấn đề hiệu quả của mã QR. Bà yêu cầu thành phố có công cụ kỹ thuật mạnh hơn để chặn thực phẩm kém chất lượng ngay từ chợ đầu mối.

Giám đốc Sở ghi nhận các nhóm vấn đề và dành nhiều thời gian phản hồi, khiến chủ tọa phiên chất vấn tại HĐND phải nhắc nhở trả lời trọng tâm.

Về thương mại điện tử, bà Lan cho biết việc quản lý rất khó do phần lớn xuất phát từ kinh doanh nhỏ lẻ, không địa chỉ rõ ràng, hạ tầng pháp lý lại chưa theo kịp. Sở hiện làm việc với các nền tảng lớn, yêu cầu bếp ăn tự tổ chức phải được thẩm định, cấp phép; cửa hàng liên kết phải đủ điều kiện an toàn thực phẩm. Tuy vậy, trở ngại lớn nhất là các website và tài khoản bán hàng ẩn danh, thường xuyên thay đổi, khiến cơ quan chức năng khó kiểm tra, lấy mẫu. Sở yêu cầu mọi đơn vị bán online phải thực hiện công bố hoặc tự công bố sản phẩm, đồng thời kêu gọi người dân không “chọn đại” khi mua thực phẩm trên mạng, không dễ tính mua hàng theo kiểu “năm ăn năm thua”, xảy ra sự cố thì tự chịu.

Về trường học, bà Lan cho rằng suất ăn học đường không gặp rủi ro như bếp ăn khu công nghiệp, nguy cơ nằm ở “tính thân hữu” trong lựa chọn nhà cung cấp, bởi không ít trường hợp được chọn vì là người quen của hiệu trưởng, của lãnh đạo địa phương. Sở phối hợp ngành giáo dục tập huấn, nhấn mạnh hiệu trưởng chịu trách nhiệm trực tiếp nếu xảy ra sự cố, tăng kiểm tra đầu năm học và khuyến khích phụ huynh tham gia giám sát quy trình lựa chọn nguyên liệu và tổ chức bếp ăn.

Về truy xuất nguồn gốc, thành phố hiện áp dụng cho thịt heo, gia cầm, trứng, với hơn 90% hàng hóa được kiểm soát bằng giấy tờ kiểm dịch và vòng nhận diện. Tuy nhiên, hệ thống chưa thể bảo đảm tuyệt đối do lỗ hổng từ chăn nuôi nhỏ lẻ và việc tiểu thương mua lẻ, xẻ nhỏ hàng hóa khiến vòng nhận diện mất tác dụng. Công nghệ blockchain đang được thử nghiệm nhưng thiếu khung pháp lý.

Bà Lan khẳng định “ba chợ đầu mối không có hàng ‘ba không'” (tức không nhãn mác, không xuất xứ, không giấy chứng nhận). Ba chợ đầu mối của thành phố là chợ đầu mối Bình Điền, nông sản Thủ Đức và nông sản thực phẩm Hóc Môn. Phần lớn hàng trôi nổi phát sinh quanh chợ đầu mối. Tình trạng này đặc biệt tăng mạnh từ sau dịch Covid-19 khi buôn bán tự phát bùng nổ, khó kiểm soát và khó xử phạt.

Chủ tịch HĐND TP HCM Võ Văn Minh đề nghị Sở An toàn thực phẩm tiếp tục hoàn thiện quản lý dữ liệu số, phối hợp ngành giáo dục xây dựng khung kỹ thuật tối thiểu cho suất ăn học đường và tăng cường phối hợp liên ngành trong quản lý thực phẩm đầu vào.

Trả lời về tình trạng thực phẩm tràn vào TP HCM qua đường phi chính ngạch, bà Lan cho biết các lực lượng liên ngành thường xuyên phối hợp kiểm soát, song khó khăn lớn nhất là hàng hóa vào bằng nhiều đường mòn, không khai báo, không chứng từ. Sở kiến nghị tăng cường kiểm soát tại các cửa ngõ và xử lý mạnh tay các trường hợp vận chuyển, kinh doanh sản phẩm không rõ nguồn gốc.

Về năng lực kiểm nghiệm, bà Lan nói thành phố đã đầu tư nâng cấp hệ thống phòng xét nghiệm, song nhu cầu kiểm tra ngày càng lớn, đặc biệt với thực phẩm nhập khẩu và sản phẩm chế biến sẵn. “Không thể kiểm nghiệm tất cả, nên việc kiểm soát phải dựa vào nguy cơ, tập trung nhóm có khả năng vi phạm cao”, bà giải thích. Sở cũng đã kiến nghị Bộ Y tế và Chính phủ sớm hoàn thiện khung pháp lý để “bình thường hóa” việc sử dụng test nhanh, vì đây là công cụ quan trọng đối với một đô thị lớn, nơi lượng thực phẩm tươi sống giao dịch mỗi ngày rất lớn.

Với nhóm siêu thị và cửa hàng tiện lợi, Sở tăng tần suất kiểm tra đột xuất nhằm bảo đảm nguồn cung lớn nhất của người dân luôn an toàn. Tuy nhiên, theo bà Lan, chợ truyền thống mới là nơi cần kiểm soát chặt, vì đây là điểm mua sắm của phần đông người dân. Về thực phẩm bán qua livestream và các nền tảng online, đây là kênh khó kiểm soát nhất do người bán thay đổi liên tục, không đăng ký kinh doanh, không có địa chỉ rõ ràng. Bà khuyến cáo người dân không nên mua thực phẩm từ các tài khoản không xác thực, vì “nguy cơ rủi ro rất lớn”.

Giám đốc Sở An toàn thực phẩm thừa nhận nhóm nhỏ lẻ – đặc biệt là thức ăn đường phố – là khu vực khó kiểm soát nhất trong điều kiện khí hậu nóng ẩm và ý thức vệ sinh chưa đồng đều. Bà khẳng định thức ăn đường phố là một phần của văn hóa ẩm thực thành phố và không thể “quản không được thì cấm”, nhưng rủi ro ngộ độc thực phẩm là có thật. Cơ quan chức năng đã áp dụng nhiều biện pháp kiểm soát, chẳng hạn mức phạt 3 triệu đồng cho hành vi không đeo găng tay khi chế biến – con số “rất lớn với một gánh hàng rong” – như một biện pháp răn đe.

Bà Lan ghi nhận nhiều quán nhỏ đã cải thiện đáng kể như nhân viên đeo găng, dùng kẹp gắp, mang tạp dề, khẩu trang. Tuy vậy, yếu tố quyết định vẫn là người tiêu dùng. “Nếu thấy quán làm ăn nhếch nhác thì tốt nhất đừng ăn”, bà khuyên và cho rằng ý thức cộng đồng đang thay đổi khi nhiều bình luận trên mạng xã hội quan tâm đến vệ sinh tại quán. Về lâu dài, thị trường sẽ tự “gạn đục khơi trong”, nơi nào bán ngon, rẻ, bảo đảm an toàn thì sẽ tồn tại và góp phần vào bức tranh ẩm thực của thành phố.

Liên quan đến câu hỏi về người nổi tiếng quảng cáo sai sự thật của đại biểu Nguyễn Thanh Quang, bà Lan nói đã xử lý một số trường hợp và sẽ tiếp tục phối hợp Bộ Y tế để siết chặt quản lý. Bà nhấn mạnh thực phẩm chức năng chỉ có tác dụng hỗ trợ, không phải thuốc chữa bệnh, đồng thời khuyến cáo người dân cần tỉnh táo trước các thông điệp quảng cáo gây hiểu lầm.

Bà Lan cho biết Sở sẽ tiếp tục công khai doanh nghiệp, cơ sở vi phạm nặng để răn đe, đồng thời đẩy mạnh thanh tra đột xuất ở những nhóm sản phẩm có nguy cơ cao. “Chúng tôi không làm khó doanh nghiệp, nhưng kiên quyết bảo vệ sức khỏe cộng đồng”, bà nói.

Từ tháng 11 đến nay, TP HCM xảy ra nhiều vụ ngộ độc hàng loạt – tình trạng được xem là bất thường bởi hiện không phải mùa nắng nóng dễ khiến thực phẩm nhiễm khuẩn. Điển hình là hơn 300 người ngộ độc sau ăn bánh mì mua tại tiệm bánh ở Gò Vấp và Bình Thạnh (cũ) do nhiễm khuẩn Salmonella.

Lê Phương