Một quốc gia ‘đánh sập’ 2.200 đập thủy điện, dự kiến dẹp thêm 30.000 đập: Chuyện gì đây?

Những công trình từng là biểu tượng cho sự tiến bộ, giúp sản xuất điện sạch tại Mỹ, nay đã bị tháo dỡ để phục hồi sông ngòi, tăng cường an toàn cho cộng đồng và tái tạo hệ sinh thái. Hơn 2.200 đập đã được dỡ bỏ, chủ yếu trong 25 năm trở lại đây. Đây là một trong những điều chỉnh lớn nhất về môi trường trong lịch sử hiện đại của Mỹ.

Nước Mỹ có hơn 550.000 con đập thủy điện. Nhiều đập được xây hơn một thế kỷ trước để cung cấp năng lượng cho nhà máy, vận chuyển gỗ, tưới tiêu và phát điện.

Thủy điện từng gắn với tiến trình phát triển quốc gia, đặc biệt trong giai đoạn bùng nổ xây đập giữa thế kỷ 20 với những công trình như Hoover và Grand Coulee. Các công trình này làm thay đổi dòng chảy, nhấn chìm nhiều thung lũng.

Tuy nhiên, thực tế về kinh tế và sinh thái đã thay đổi. Phần lớn đập tại Mỹ không còn cung cấp điện, nước hay kiểm soát lũ. Ngoài khoảng 3% còn phát điện, hàng nghìn đập không còn công năng. Chúng còn cản trở đường di cư của cá, làm suy giảm chất lượng nước và biến dòng sông thành hồ chứa tù đọng, tăng nhiệt và tạo điều kiện cho loài ngoại lai. Với những loài cá di cư như cá hồi, đập gây ra tác động nghiêm trọng. Tại Bắc Mỹ, gần 40% cá nước ngọt đang bị đe dọa và hàng chục loài đã tuyệt chủng từ năm 1900.

Các cộng đồng từng phụ thuộc vào đập cũng bắt đầu đặt câu hỏi khi các di sản văn hóa bị nhấn chìm dưới lòng hồ. Họ đã thúc đẩy việc dỡ bỏ đập để khôi phục môi trường và văn hóa.

Vấn đề an toàn cũng trở nên cấp bách. Đập tại Mỹ có tuổi thọ trung bình gần 60 năm. Hàng nghìn đập được xếp vào nhóm nguy cơ cao, tức nếu vỡ sẽ đe dọa tính mạng người dân. Chi phí bảo trì tăng vọt, với ước tính phục hồi vượt 190 tỷ USD theo đánh giá của giới kỹ sư. Với nhiều chủ sở hữu, việc phá bỏ rẻ hơn sửa chữa.

Biến đổi khí hậu phơi bày nhiều điểm yếu của các công trình già cỗi. Bão mạnh và tần suất thường xuyên hơn khiến hồ chứa dễ tràn và làm trầm trọng thêm tình trạng ngập lụt thay vì kiểm soát lũ. Ở các khu vực hạn hán, nhiều hồ chứa không còn đủ nước để phát điện hay cấp nước cho đô thị.

Việc dỡ bỏ đập mang lại hiệu quả gần như ngay lập tức. Dòng chảy thông suốt giúp phù sa bị giữ lại hàng thập kỷ được giải phóng và tiếp tục bồi đắp bãi biển và vùng đất ngập nước. Cá quay lại sinh sản ở thượng nguồn mà không cần hệ thống vượt đập. Cộng đồng kết nối trở lại sau khi bị ngăn cách bởi những dòng sông suốt nhiều thế hệ.

Xu hướng phá dỡ đập thủy điện tại Mỹ đang tăng tốc. Các tổ chức môi trường và cơ quan tiểu bang hình thành quan hệ đối tác để nhắm tới những đập già cỗi và không còn công dụng. Tổ chức American Rivers đặt mục tiêu dỡ bỏ 30.000 đập vào năm 2050, mở lại hàng trăm nghìn km sông.

Không phải mọi con đập đều sẽ bị dỡ bỏ, nhưng một sự chuyển dịch toàn nước Mỹ đang diễn ra. Thay vì kiểm soát dòng chảy, Mỹ đang phục hồi sông ngòi. Điều này cho thấy những giá trị đã mất và cách việc trả lại tự nhiên dòng chảy nguyên bản có thể mang lại lợi ích cho con người, động vật hoang dã và các thế hệ sau.

Theo Wonderful Engineering