Tinh tú đất Việt: Một thiên tuyệt bút

Thuộc về “An Nam ngũ tuyệt”

“Trong năm nhà thơ giỏi nhất An Nam “An Nam ngũ tuyệt” thì ông và người cháu ruột là Nam Thúc [Nguyễn Đàm, hay Nguyễn Hành] chiếm hai tên”. Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền đã ghi như thế về vị trí văn chương của Nguyễn Du. Đứng trong danh sách ấy, Truyện Kiều hẳn góp phần to lớn.

Sự nghiệp trước tác của đại thi hào Nguyễn Du không chỉ có Truyện Kiều, mà còn nhiều tác phẩm khác: “Về Hán văn, ông còn để lại những tập như: Thanh Hiên tiền hậu tập, Bắc hành thi tập, Nam Trung tạp ngâm… Tuy là những sách giá trị, nhưng phần nhiều bị thất lạc cả. Về quốc văn, Nguyễn Du, còn để lại: Chiêu hồn ca, Đoạn trường tân thanh. Hai tác phẩm này đều có một nghệ thuật đầy đủ”, Khởi thảo văn học sử Việt Nam – Văn chương chữ Nôm của Thanh Lãng ghi.

“Sau khi xét thơ văn của Nguyễn Du, chúng ta thấy người hồng nhan bạc mệnh nào cũng làm rung động tâm hồn ông. Nhưng lôi cuốn hơn cả, cám dỗ hơn cả là Thúy Kiều”, Văn học sử Việt Nam tiền bán thế kỷ thứ XIX nhận xét. Ý kiến ấy không phải không có lý khi sách này điểm qua những hồng nhan bạc phận đi qua thơ đại thi hào như Tiểu Thanh trong Độc Tiểu Thanh ký, người gảy đàn tỳ bà trong Long thành cầm giả ca, người kỹ nữ trong Điếu La thành ca giả…

Kiệt tác văn chương Việt

Trong bài tựa Truyện Kiều, Chu Mạnh Trinh đầy cảm khái cho thân phận nàng Kiều, nên có đoạn đã viết như thế này: “Than ôi! Một bước phong trần, mấy phen chìm nổi; trời tình mờ mịt, bể giận mông mênh. Sợi tơ mành theo gió đưa đi, cánh hoa rụng chọn gì đất sạch. Ai dư nước mắt khóc người đời xưa; thế mà giống đa tình luống những sầu chung, hạt lệ Tầm Dương chan chứa. Lòng cảm cựu ai xui thương mướn, nghe câu ngọc thụ não nùng. Cho hay danh sĩ giai nhân, cùng một kiếp hoa nghiêm nặng nợ”.

Mở đầu thiên tuyệt bút ấy, là tứ thơ như dự cảm cho cuộc đời chìm nổi, đoạn trường của Thúy Kiều khi tác giả viết: “Trăm năm trong cõi người ta/Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau/Trải qua một cuộc bể dâu/Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”. Theo Việt Nam thi văn hợp tuyển của Dương Quảng Hàm, tác phẩm có 3.254 câu, gồm đoạn mở đầu, đoạn kết, phần nội dung có thể chia làm 6 hồi: Thúy Kiều gặp Kim Trọng và đính ước; Vương ông mắc nạn oan, Thúy Kiều bán mình chuộc cha; Kiều ở thanh lâu; Kiều rơi vào tay Hoạn Thư; Kiều lấy Từ Hải; Kim Trọng, Thúy Kiều tái hợp.

Với Truyện Kiều, đã có nhiều tác phẩm, chuyên luận phân tích, đánh giá, khai thác nhiều góc cạnh về tác giả, tác phẩm. Người viết thiết nghĩ viết bao nhiêu cũng không gọi là đủ, nên chăng trưng dẫn vài trích đoạn những nhận xét, đánh giá của những học giả tìm hiểu về Truyện Kiều, để giới thiệu với độc giả.

“Mà thật văn chương Truyện Kiều quả là một nền văn chương tuyệt bút, có lẽ văn Tàu cũng không được mấy chỗ hay bằng. Nay muốn phát minh cho hết những đoạn văn hay trong Truyện Kiều, thời không thể sao khắp được, vì suốt truyện không một câu nào là đặt non đặt ép, câu nào cũng là lời chải chuốt, sâu xa cả”, Phạm Quỳnh ca ngợi Truyện Kiều hết mức trong bài Truyện Kiều trên Nam Phong tạp chí số 30, tháng 12.1919. Tương đồng với ý kiến của Chủ bút Nam Phong tạp chí Phạm Quỳnh, là lời Phan Trần Chúc trong Văn chương quốc âm thế kỷ XIX: “Vì, tiếng Việt Nam xưa nay hay vẫn mang tiếng là thiếu thốn, nhờ ông, đã tỏ ra phong phú vô cùng. Trong hơn ba ngàn câu thơ, không câu nào tác giả để lộ ra vẻ túng chữ hoặc phải ép vần. Ông đã tả được với một ngọn bút rất rành rọt, không biết bao nhiêu cảnh vật rất ly kỳ và những cảm giác tối ư phức tạp”.

Truyện Kiều từ khi ra đời, đã trở thành nguồn cảm hứng được các nhà nghiên cứu, văn thi sĩ, độc giả ái mộ tìm hiểu, phân tích. Tác phẩm còn đi vào lời ru, tiếng nói, vận dụng vào ngôn ngữ đời sống… cho thấy sức lan tỏa của tác phẩm đã vượt khỏi phạm vi thơ ca khi những loại hình phái sinh ra đời trên cơ sở Truyện Kiều như bói Kiều, lẩy Kiều, phim ảnh, văn chương về Kiều…

Nguyễn Du xót thương cho thân phận nàng Kiều, và cũng từng cảm khái cho thân phận Tiểu Thanh trong Độc Tiểu Thanh ký. Theo Văn học sử Việt Nam tiền bán thế kỷ thứ XIX, Tố Như “đã hiểu và khóc nàng, nhưng không biết sau này có ai hiểu thấu tâm sự của ông không”. Thế nên cuối bài đại thi hào gửi gắm tâm sự của mình cho đời sau: “Bất tri tam bách dư niên hậu/Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?” (Chẳng biết ba trăm năm về sau/Trong thiên hạ có ai khóc Tố Như không?). Chẳng đợi 300 năm, lúc sinh thời và sau khi ông mất cho đến bây giờ, tên tuổi của Nguyễn Du cùng Truyện Kiều mãi được nhắc đến, góp phần vào kho tàng văn chương dân tộc, và có một vị trí xứng đáng trong dòng chảy văn hóa, lịch sử nước nhà. (còn tiếp)