Một năm Mỹ – Trung ‘vừa đấu vừa đàm’ trong cạnh tranh siêu cường

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ngày 30/10 gặp nhau bên lề hội nghị thượng đỉnh APEC tại Busan, Hàn Quốc, đánh dấu cuộc gặp trực tiếp lần đầu tiên giữa hai lãnh đạo kể từ năm 2019.

Cuộc gặp diễn ra trong không khí tích cực. Ông Trump gọi ông Tập là “bạn lâu năm”, mô tả lãnh đạo Trung Quốc là “kiệt xuất, được kính trọng, nhà đàm phán cứng rắn”. Ông Tập bày tỏ “rất vui” khi gặp ông Trump, đánh giá cao “đóng góp to lớn” của Tổng thống Mỹ cho nỗ lực chấm dứt xung đột trên thế giới.

Tôn Thành Hạo (Sun Chenghao), nhà nghiên cứu tại Trung tâm Chiến lược và An ninh Quốc tế thuộc Đại học Thanh Hoa, cho rằng sự kiện là bước ngoặt quan trọng về tương tác cấp cao giữa hai nước và thể hiện sự điều chỉnh chiến lược có chủ ý trong quan hệ Mỹ – Trung.

Cạnh tranh siêu cường giữa Mỹ và Trung Quốc đã nóng lên trong nhiều năm qua, liên quan đến vấn đề thuế quan, kiểm soát công nghệ và các căng thẳng về địa chính trị. Năm 2025 cũng không ngoại lệ.

Năm nay, cuộc chiến thuế quan giữa hai nước bùng phát chỉ 10 ngày sau khi ông Trump nhậm chức. Căng thẳng bắt đầu từ mức thuế 10% mà ông Trump áp với hàng hóa Trung Quốc ngày 1/2 nhằm tăng áp lực buộc Bắc Kinh kiểm soát dòng chảy fentanyl vào Mỹ. Hai bên sau đó liên tục áp thuế trả đũa nhau.

Ông Trump ngày 2/4 tiếp tục tung đòn thuế quan mới vào hàng loạt đối tác thương mại toàn cầu, trong đó Trung Quốc phải chịu mức thuế đối ứng 34%. Trong khi các đối tác khác tìm cách đàm phán, thậm chí chấp nhận nhượng bộ các điều kiện do Mỹ đưa ra, Trung Quốc đã thể hiện sự cứng rắn và tuyên bố sẵn sàng “chơi đến cùng” trong cuộc chiến thuế quan với Mỹ.

Việc Trung Quốc không nhượng bộ đã châm ngòi cuộc chiến “ăn miếng trả miếng” bằng thuế quan giữa hai bên. Đỉnh điểm, Bắc Kinh áp thuế 125% với hàng Mỹ, trong khi Washington cũng áp mức thuế lên tới 145% với sản phẩm từ Trung Quốc.

Khi không thể tăng thêm thuế và dòng chảy thương mại giữa hai nền kinh tế hàng đầu thế giới bắt đầu chịu ảnh hưởng, những “cái đầu nóng” dần nguội lại. Các vòng đàm phán thương mại sau đó đã giúp hai bên thống nhất đình chiến 90 ngày, đồng thời giảm mức thuế với hàng Mỹ và Trung Quốc lần lượt xuống còn 10% và 30%.

Tuy nhiên, căng thẳng leo thang trở lại vào đầu tháng 10, khi Trung Quốc tăng cường kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và khoáng sản chiến lược. Động thái khiến ông Trump nổi giận, tuyên bố áp thuế bổ sung 100% với hàng hóa Trung Quốc và siết kiểm soát công nghệ phần mềm quan trọng. Ông chủ Nhà Trắng thậm chí đe dọa hạn chế xuất khẩu linh kiện máy bay Boeing và tuyên bố “không có lý do” để gặp ông Tập tại Hàn Quốc vào cuối tháng đó.

Trung Quốc chỉ trích các động thái của Mỹ và tuyên bố sẵn sàng “đấu thương mại đến cùng”, đồng thời chấm dứt mua hàng triệu tấn đậu nành của Mỹ, khiến nông dân Mỹ lao đao. Quan hệ giữa hai nền kinh tế lại tiến sát bờ vực sau vài tháng hòa hoãn. Vòng đàm phán mới giữa hai nước sau đó được nối lại và ngày 30/10, hai bên lần nữa đạt thỏa thuận đình chiến thương mại.

Washington đồng ý cắt giảm thuế để đổi lấy việc Bắc Kinh trấn áp nạn buôn bán fentanyl bất hợp pháp, nối lại mua đậu nành Mỹ và tạm dừng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm. Bắc Kinh cho biết Washington cũng cam kết hoãn một năm kế hoạch cấm doanh nghiệp Trung Quốc tiếp cận công nghệ nhạy cảm của Mỹ.

Cuộc gặp tại Hàn Quốc “dường như đã giúp quan hệ Mỹ – Trung vượt qua giai đoạn biến động nhất và bước vào thời kỳ tái điều chỉnh mới”, theo nhà nghiên cứu Tôn Thành Hạo.

“Cả hai bên đều nhận ra rằng trong bối cảnh bất ổn kinh tế toàn cầu gia tăng và việc tái cấu trúc chuỗi cung ứng đang được đẩy nhanh, quan hệ Mỹ – Trung nên ổn định thay vì đối đầu”, Ngô Khả Hy (Wu Kexi), chuyên gia chính trị quốc tế tại Đại học Khoa học Chính trị và Luật Trung Quốc, nhận định.

Trong tài liệu Chiến lược An ninh Quốc gia mới công bố tháng này, chính quyền Trump đã giảm chỉ trích đối với Trung Quốc, cũng như tập trung nội dung nhiều hơn về khu vực Tây bán cầu.

Global Times, tờ báo thuộc People’s Daily, cơ quan ngôn luận của đảng Cộng sản Trung Quốc, cho rằng Chiến lược An ninh Quốc gia mới của Mỹ là “bằng chứng cho thấy Washington thừa nhận sự suy giảm tương đối về quyền lực”. Jiuwanli, tài khoản bình luận chính trị rất có ảnh hưởng trực thuộc hãng thông tấn Xinhua, cũng đánh giá rằng Washington đã nhận ra “không thể gánh nổi chi phí” trong một cuộc đối đầu kéo dài với Bắc Kinh.

Chính quyền ông Trump tuần trước quyết định cho phép bán một số chip tiên tiến cho Trung Quốc. Doanh nhân công nghệ nổi tiếng Chu Hồng Y (Zhou Hongyi) nói quyết định này cho thấy Mỹ bị “dồn vào chân tường” trước đà trỗi dậy về công nghệ không thể ngăn cản của Trung Quốc.

Trong khi đó, ông Trump vẫn giữ im lặng khi Trung Quốc gần đây tăng sức ép với Nhật Bản, đồng minh quan trọng của Mỹ ở châu Á. Căng thẳng giữa Bắc Kinh và Tokyo bùng phát hồi đầu tháng 11 sau khi Thủ tướng Sanae Takaichi nói Nhật Bản sẽ triển khai lực lượng trong trường hợp Đài Loan bị tấn công.

Bình luận vấp phản ứng mạnh mẽ từ Trung Quốc khi nước này lâu nay luôn coi Đài Loan là lãnh thổ chờ thống nhất. Bắc Kinh đã triệu các nhà ngoại giao, khuyến cáo công dân không du lịch tới Nhật, tăng cường các hoạt động tuần tra trên vùng trời, vùng biển Hoa Đông, thậm chí áp lệnh trừng phạt tướng Shigeru Iwasaki, cựu tổng tham mưu trưởng quân đội Nhật Bản.

Theo các nhà phân tích Trung Quốc, đây là minh chứng cho ngoại giao mang tính “giao dịch” của ông Trump. Trong cách tiếp cận thực dụng này, Trung Quốc không còn bị coi là mối đe dọa cần kiềm chế đối với vị thế siêu cường của Mỹ, mà là một cường quốc lớn có thể thương lượng.

Trong văn kiện Chiến lược An ninh Quốc gia, Washington định nghĩa cạnh tranh Mỹ – Trung chủ yếu là cuộc đua kinh tế, không phải cuộc đối đầu về an ninh hay chính trị. Ưu tiên được nêu rõ là “xây dựng mối quan hệ kinh tế cùng có lợi với Bắc Kinh”.

“Chiến lược mới của Mỹ hoàn toàn không đề cập đến cạnh tranh quyền lực lớn với Trung Quốc, thay vào đó Bắc Kinh chủ yếu được xem là một đối thủ kinh tế”, David Sacks, nhà nghiên cứu về châu Á tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại ở Washington, Mỹ, nhận xét.

Khác với các đời tổng thống trước, ông Trump không quan tâm tới các mục tiêu khác ở Trung Quốc ngoài kinh tế. Đây là lần đầu tiên trong hơn 30 năm, chiến lược an ninh quốc gia Mỹ không đề cập đến vấn đề nhân quyền với Trung Quốc.

“Chiến lược cho thấy việc Trung Quốc thúc đẩy trật tự quốc tế thân thiện hơn với họ không còn nằm trong danh sách ưu tiên của Mỹ”, Caroline Costello, phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc Toàn cầu tại tổ chức Hội đồng Đại Tây Dương ở Mỹ, nói.

Tín Cường (Xin Qiang), chuyên gia về Mỹ – Trung tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, nhận xét chiến lược an ninh quốc gia mới cho thấy chính quyền ông Trump cuối cùng cũng nhận ra việc cố gắng thay đổi Trung Quốc bằng lá bài ý thức hệ là “không khả thi”.

“Kể từ khi nhậm chức nhiệm kỳ hai, ông Trump không cho thấy động lực mạnh mẽ trong chính sách với Trung Quốc. Chúng tôi gọi đó là định hướng lợi ích”, ông Tín nói, cho rằng điều này có lợi cho Bắc Kinh.

Điều này cũng lý giải việc chính quyền ông Trump đảo ngược các biện pháp kiểm soát xuất khẩu công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) then chốt, vốn có thể mang tới lợi ích cho Trung Quốc cả về kinh tế và quân sự. Theo ông Trump, việc cho phép Nvidia bán loại chip mạnh thứ hai của hãng cho Trung Quốc sẽ giúp chính phủ Mỹ thu về 25% doanh thu từ thương vụ. Song quyết định bị chỉ trích vì cho rằng Nhà Trắng đã đặt lợi ích kinh tế ngắn hạn cao hơn an ninh dài hạn của đất nước.

Những động thái gần đây của Mỹ đã tiếp nối thái độ hòa dịu mà ông Trump thể hiện trong cuộc gặp thượng đỉnh với ông Tập ở Hàn Quốc. Hai lãnh đạo cũng có cuộc điện đàm vào tháng trước và ông Trump cho biết đã nhận lời mời thăm Bắc Kinh vào tháng 4 năm sau.

David Sacks nhận định ông Trump rõ ràng đã tính tới chuyến thăm Bắc Kinh khi Nhà Trắng công bố Chiến lược An ninh Quốc gia. “Tôi nghĩ ông ấy muốn tạo không khí đàm phán tốt nhất trong cuộc gặp và những ngôn từ cứng rắn hơn về Trung Quốc có thể bị xem là cản trở điều đó”, ông nói.

Đối với Bắc Kinh, sự chuyển dịch từ “kiềm chế sang cạnh tranh” của Mỹ là thắng lợi mang tính chiến lược. Nó giúp củng cố lập luận của Trung Quốc rằng các nước không nên can thiệp vào công việc nội bộ hay cản trở con đường phát triển của nhau, cũng như không tồn tại khái niệm nhân quyền chung để mọi quốc gia phải tuân thủ.

Điều này cũng giúp Trung Quốc tăng thêm vị thế để thể hiện sự quyết liệt hơn trong các vấn đề khu vực, đặc biệt khi căng thẳng với Nhật Bản chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.

Ông Trump gặp lại ông Tập sau 6 năm

Một số nhà phân tích Trung Quốc lạc quan rằng cách tiếp cận thực dụng hơn của ông Trump có thể mở ra giai đoạn ổn định và dễ đoán hơn cho quan hệ song phương. Phản hồi về Chiến lược An ninh Quốc gia của Mỹ, Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết Bắc Kinh cũng mong muốn “quan hệ cùng có lợi” và hy vọng Washington tiếp tục hợp tác để thu hẹp những bất đồng giữa hai nước.

Tuy nhiên, một số người khác nhận định việc Mỹ giảm áp lực cạnh tranh siêu cường với Trung Quốc chỉ là tạm thời. Mạnh Duy Chiêm (Meng Weizhan), phó giáo sư tại Viện Nghiên cứu Trung Quốc thuộc Đại học Phúc Đán, cho rằng chính quyền ông Trump vẫn nhắm vào Trung Quốc, chỉ là theo cách kín kẽ hơn.

“Có thể trong ba năm tới, chính sách của ông Trump sẽ không quá quyết liệt hay cứng rắn. Sau khi ông ấy rời nhiệm sở, thậm chí người ta có thể nghĩ rằng nhiệm kỳ của ông ấy không tệ đối với Trung Quốc”, ông Mạnh cho hay.

Chuyên gia này thêm rằng ông Trump có thể đang tìm cách “giấu mình”, tập trung củng cố lợi thế về kinh tế và công nghệ để giúp Mỹ sẽ có vị thế tốt hơn trong cuộc cạnh tranh siêu cường khốc liệt hơn với Trung Quốc trong tương lai.

“Bản chất cốt lõi trong chiến lược của Mỹ đối với Trung Quốc không thay đổi, đó là duy trì vị thế thống trị, đồng thời ngăn chặn và kiềm chế sự trỗi dậy của Bắc Kinh”, ông Mạnh Duy Chiêm đánh giá.

Thanh Tâm (Theo Reuters, CNN, China Focus)