PGS.TS Nguyễn Ái Việt: ESG thực chất là một bài toán khoa học công nghệ

PGS.TS Nguyễn Ái Việt đánh giá, Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị là một tiên kiến xã hội, đặt khoa học công nghệ vào trung tâm lựa chọn để phát triển dài hạn cho Việt Nam. Tầm nhìn xa của Nghị quyết sẽ tạo ra cuộc cách mạng trong nhận thức và hình thành nên văn hoá khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo của người Việt. Từ nền tảng này đó, ông cho rằng ESG, về bản chất, là bài toán khoa học công nghệ mà doanh nghiệp buộc phải giải nếu muốn cạnh tranh và phát triển bền vững.

Khoa học công nghệ là lối thoát duy nhất khỏi bẫy thu nhập trung bình

Cách đây vừa tròn 1 năm, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Từ góc nhìn của một nhà khoa học, ông cảm nhận thế nào về chuyển động mà Nghị quyết này tạo ra?

– Tôi cho rằng Nghị quyết 57 mang ý nghĩa của một tiên kiến xã hội mạnh mẽ, tức có tính dự báo và tầm nhìn dài hạn trước khi sức ép thực tiễn xuất hiện. Sự ra đời của Nghị quyết là kết quả của nhận thức, của sự thôi thúc phải hành động. Nó yêu cầu chúng ta phải suy nghĩ những điều mà trước đây chưa từng nghĩ, phải chấp nhận rủi ro, chấp nhận đầu tư dài hạn cho những thứ chưa thể nhìn thấy kết quả ngay. 

Những quyết sách mang tính tiên kiến bao giờ cũng khó nhìn thấy tác động tức thời. Nhưng điều quan trọng là chúng ta đã tìm thấy lối đi.

PGS.TS Nguyễn Ái Việt là nhà vật lý lý thuyết. Ông từng làm giáo sư ở Mỹ và Hungary (Ảnh: Hải Long).

Thực tiễn phát triển của thế giới cho thấy, khoa học công nghệ đã và đang trở thành yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh, sức chống chịu và khả năng phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Với Việt Nam, theo ông, yếu tố này đóng vai trò như thế nào?

– Với Việt Nam, khoa học công nghệ là lối thoát duy nhất để bước ra khỏi bẫy thu nhập trung bình. Từng có ý kiến cho rằng thế mạnh của Việt Nam là nông nghiệp. Nhưng một tấn thóc của chúng ta đổi được bao nhiêu giá trị trong nền kinh tế toàn cầu? Có khi chỉ tương đương giá của một con chip. 

Nông nghiệp muốn giảm rủi ro thiên tai, muốn thoát khỏi cảnh “được mùa rớt giá”, muốn tăng giá trị thì cũng phải dựa vào khoa học công nghệ, từ giống, dữ liệu, dự báo đến chế biến sâu.

Tăng trưởng cao và bền vững chỉ đến từ khoa học công nghệ, không còn con đường nào khác. 

Trong bối cảnh đó, doanh nghiệp Việt Nam đứng ở đâu khi nói đến khoa học công nghệ và ESG (bộ tiêu chí về môi trường, xã hội và quản trị doanh nghiệp, dùng để đo lường phát triển bền vững), thưa ông?

– ESG thực chất là một bài toán khoa học công nghệ rất rõ ràng. Từ quản trị, môi trường đến xã hội, tất cả đều cần dữ liệu và khả năng xử lý dữ liệu theo thời gian thực. Quản trị doanh nghiệp hiện đại là ra quyết định dựa trên số liệu, chứ không dựa vào kinh nghiệm và cảm tính.

ESG là bộ 3 tiêu chí về môi trường, xã hội và quản trị doanh nghiệp, dùng để đo lường phát triển bền vững (Ảnh: AI Design).

Môi trường lại càng là nơi hội tụ của rất nhiều vấn đề khoa học. Ví dụ như chuyển đổi xanh đâu chỉ là câu chuyện phát thải carbon. Tiêu thụ năng lượng, nguyên vật liệu, hiệu suất công nghệ đều liên quan trực tiếp đến môi trường. 

Nếu không có khoa học công nghệ, chúng ta không thể biết mình đang tiêu thụ bao nhiêu tài nguyên, đang lãng phí ở khâu nào và có thể tối ưu ra sao. Khi không đo lường được thì không thể quản lý được, càng không thể cải thiện một cách bền vững.

Tương tự, trụ cột xã hội của ESG không nằm ngoài logic đó. An toàn lao động, phúc lợi người lao động, hay trách nhiệm trong chuỗi cung ứng đều cần hệ thống dữ liệu minh bạch và khả năng giám sát liên tục. 

Vì vậy, nếu tiếp cận ESG bằng cảm tính hoặc coi đó là một bộ tiêu chí mang tính hình thức thì rất khó đi xa. ESG chỉ thực sự vận hành khi được đặt trên nền tảng khoa học công nghệ, nơi dữ liệu theo thời gian thực trở thành cơ sở cho các quyết định và đổi mới sáng tạo là động lực trung tâm. 

PGS.TS Nguyễn Ái Việt: “ESG chỉ thực sự vận hành khi được đặt trên nền tảng khoa học công nghệ”. (Ảnh: Hải Long).

Diễn đàn ESG sẽ là nơi hình thành văn hoá khoa học công nghệ – đổi mới sáng tạo trong cộng đồng doanh nghiệp

Theo ông, cần làm gì để tăng cường vai trò của khoa học công nghệ trong triển khai ESG, qua đó thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện hiệu quả các mục tiêu về môi trường, xã hội và quản trị, hướng tới phát triển bền vững, nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập quốc tế?

– Thực tế hiện nay, nhiều doanh nghiệp vẫn ngần ngại đầu tư cho khoa học công nghệ vì rủi ro cao và lợi nhuận chậm. Đó là vấn đề của cấu trúc kinh tế và môi trường đầu tư. Đầu tư vào khoa học công nghệ, bỏ ra một triệu đô, nếu thành công thì 10 năm sau mới thu về thêm một triệu đô, hoặc có thể mất trắng. Trong khi mang số tiền đó đi mua đất thì câu chuyện lại hoàn toàn khác.

Tuy nhiên, nếu doanh nghiệp muốn triển khai ESG một cách thực chất để bước ra thị trường quốc tế thì không thể không có khoa học công nghệ, như tôi đã phân tích. Muốn doanh nghiệp thực sự tăng cường vai trò của khoa học công nghệ trong triển khai ESG, cần hình thành trước hết một văn hoá khoa học công nghệ – đổi mới sáng tạo. Khi nhận thức đã thay đổi, chính sách lúc đó mới phát huy tác dụng.

Từ trước đến nay, tôi vẫn luôn phản đối việc mở rộng thêm các chính sách miễn thuế cho doanh nghiệp. Vấn đề cốt lõi không nằm ở ưu đãi nhiều hay ít, mà ở chỗ chúng ta chưa tạo ra một cuộc cách mạng về nhận thức đối với vai trò của khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. 

PGS.TS Nguyễn Ái Việt cho rằng, để doanh nghiệp thực sự tăng cường vai trò của khoa học công nghệ trong triển khai ESG, cần hình thành trước hết một văn hoá khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo (Ảnh: Hải Long).

Khi khoa học công nghệ chưa trở thành một giá trị văn hoá, một phần tự nhiên trong tư duy quản trị và vận hành doanh nghiệp, thì dù có thêm bao nhiêu chính sách ưu đãi cũng khó tạo ra thay đổi thực chất.

Nhiều doanh nghiệp công nghệ cao của Việt Nam hiện nay vẫn chủ yếu dừng ở khâu gia công, lắp ráp – phần thấp nhất trong chuỗi giá trị toàn cầu. Theo ông, đâu là con đường để doanh nghiệp Việt có thể tiến lên các nấc thang cao hơn trong chuỗi giá trị?

– Trong một sản phẩm công nghệ, lắp ráp chỉ chiếm chưa đến 5% giá trị. Một sản phẩm bán ra với giá 1.000 USD, phần giá trị mà Việt Nam giữ lại có khi chưa tới 50 USD, và số đó chủ yếu dùng để trả cho lao động giản đơn. Cách làm này không tạo ra tích lũy, càng không tạo ra tri thức mới.

Phần giá trị lớn nhất nằm ở nghiên cứu phát triển, công nghệ và thiết kế – những khâu mà chúng ta hầu như không tham gia. Muốn tiến lên trong chuỗi giá trị, điều đầu tiên không phải là công nghệ, mà là con người. 

Chúng ta không cần thêm vài nghìn giáo sư nếu phía dưới không có đủ nửa triệu lao động kỹ thuật giỏi. Nếu nền sản xuất chỉ có một đỉnh tinh hoa mà không có một nền móng nhân lực đủ dày, thì không thể hình thành năng lực công nghệ thực sự.

Tiến lên trong chuỗi giá trị vì thế là một bài toán khó, mà trước hết cần một cuộc cách mạng về nhận thức. Nghị quyết 57 chính là một cuộc cách mạng về nhận thức. Khi nhận thức thay đổi, văn hóa sản xuất – kinh doanh mới thay đổi, và khi đó doanh nghiệp mới có thể từng bước tiến lên trong chuỗi giá trị toàn cầu. 

Với doanh nghiệp, điều quan trọng nhất là thay đổi nhận thức của người đứng đầu; còn sự hỗ trợ của Nhà nước, xét cho cùng, chỉ đóng vai trò hỗ trợ và tạo điều kiện.

PGS.TS Nguyễn Ái Việt: “Nghị quyết 57 chính là một cuộc cách mạng về nhận thức. Khi nhận thức thay đổi, văn hóa sản xuất – kinh doanh mới thay đổi”. (Ảnh: Hải Long).

Ông có đề xuất, hiến kế gì để Việt Nam phát triển mạnh mẽ khoa học công nghệ trong thời gian tới?

– Tôi nghĩ có năm vấn đề lớn. 

Thứ nhất, phải nhìn thẳng vào hiện trạng khó khăn để hiểu vấn đề mà chúng ta cần đối mặt. 

Thứ hai, quản lý khoa học công nghệ cần chuyên nghiệp hơn, rời xa cách “cầm tay chỉ việc”.

Thứ ba, cần xây dựng văn hóa đổi mới sáng tạo. Nghị quyết phải đi vào đời sống như một giá trị văn hóa, không ai bắt buộc, nhưng không làm thì tự thấy mình lạc lõng.

Thứ tư, cần xem lại cơ chế tài chính cho khoa học công nghệ. Đừng chỉ nói đến miễn thuế. Điều quan trọng là phải đo lường được đầu tư thực của doanh nghiệp cho nghiên cứu và phát triển.

Cuối cùng là hành động thực tiễn. Cần những bước đi cụ thể để châm ngòi, phá băng, khơi dậy sự hứng khởi với khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Muốn vậy, phải tạo ra các “đội xung kích” trong khoa học công nghệ, được trao quyền, có cơ chế tài chính phù hợp để làm thật, tạo hiệu ứng lan tỏa.

Những diễn đàn như ESG Việt Nam rất cần thiết. Đây không chỉ là nơi bàn chính sách mà còn có thể tạo ra chiến dịch truyền thông đủ mạnh, từ đó hình thành văn hóa khoa học công nghệ – đổi mới sáng tạo trong cộng đồng doanh nghiệp.

Riêng chuyển đổi số là con đường tất yếu, và tôi không quá lo về việc này, vì nền tảng dữ liệu quốc gia của chúng ta đang đi khá nhanh.

Trân trọng cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!