Bản dịch ‘Hoàng tử bé’ tài hoa của Bùi Giáng

Ấn phẩm lần đầu ra mắt năm 1966, hiện vẫn giữ được sức hấp dẫn riêng. Gần đây, tác phẩm dịch này xuất hiện trong phim Quán Kỳ Nam của đạo diễn Leon Lê, gây chú ý trở lại với công chúng.

Minh Châu, 21 tuổi, Hà Nội, nói luôn tìm thấy niềm say mê mỗi khi đọc Hoàng tử bé do nhà thơ Bùi Giáng chuyển ngữ bởi ngôn từ lôi cuốn, tài hoa. Theo độc giả, bản dịch có đời sống đúng nghĩa của một tác phẩm: được đọc, được bàn thảo, được tôn vinh, hiện diện ở nhiều nơi, dưới những thể thức khác nhau, như trong Quán Kỳ Nam.

Phim xây dựng tình huống nhân vật Khang dịch lại Hoàng tử bé khi đã có bản chuyển ngữ nổi tiếng của nhà thơ Bùi Giáng trước đó. Điều này một mặt làm tăng kịch tính, buộc nhân vật trẻ tuổi phải đối diện với áp lực nghề nghiệp để nỗ lực hơn, thúc đẩy mạch phim phát triển. Mặt khác, phim đồng thời phản ánh tầm vóc của bản dịch do Bùi Giáng thực hiện, vốn trở thành huyền thoại, có được cảm tình của bạn đọc nhiều thế hệ và không dễ dàng bị thay thế.

Tình huống cũng làm nổi bật tinh thần sáng tạo và tôn vinh Bùi Giáng. Một bản dịch mới không phải phủ nhận nhà thơ mà là từ Bùi Giáng để đi tìm chất giọng cá nhân. Khang ngưỡng mộ, bị mê hoặc và mong muốn khám phá ngôn từ của dịch giả, từ đó dần định hình bản sắc, tìm thấy ngôn ngữ riêng.

Bản chuyển ngữ của Bùi Giáng nổi bật với cách sử dụng ngôn ngữ linh động, giàu chất thơ. Nhiều đoạn đọc lên như có giọng kể vừa ngây thơ vừa tinh quái, khi vang vọng, lúc trầm lắng. Tiến sĩ Văn học Hà Thanh Vân cho rằng bản này mang tính ”tác phẩm” nhiều không kém nguyên tác, bởi nó không chỉ chuyển nghĩa mà chuyển cả tính chất của tác phẩm. Dịch giả đã đưa Hoàng tử bé đi qua một ”bầu sinh quyển tiếng Việt” rất riêng, khiến câu chuyện trở nên gần gũi mà vẫn giữ được vẻ mơ hồ, trong trẻo của thế giới trẻ thơ.

Đạo diễn Leon Lê kể ký ức tuổi thơ ông quen thuộc với hình ảnh Bùi Giáng – người thường đi ngang qua con đường trước nhà mỗi buổi chiều, phía sau là một đám trẻ con lẽo đẽo theo chọc ghẹo. Nhưng, phải đến khoảng bảy năm trước, khi bắt đầu viết kịch bản Quán Kỳ Nam, Leon Lê mới tiếp cận và thực sự cảm nhận về bản dịch Hoàng tử bé ”độc nhất vô nhị” của nhà thơ.

Leon Lê thường ví von phong cách viết của ”đười ươi thi sĩ” như thể lấy một rổ chữ tung lên trời rồi nhặt lại, sắp xếp theo cách riêng của mình. Điển hình là từ ”apprivoiser” trong tiểu thuyết được nhà thơ dịch thành cụm từ ”tuần thiện dưỡng”, trở thành nguồn cảm hứng để Leon Lê sáng tạo khái niệm ”tâm dưỡng” đưa vào phim. Việc dịch thuật không đơn thuần là câu chuyện chữ nghĩa thuần túy mà còn ẩn dụ cho mối gắn kết giữa người với người. Sự trằn trọc khi tìm từ thích hợp của Khang và lời gợi ý của Kỳ Nam cũng chính là quá trình nuôi dưỡng tình ý: hẹn giờ, chậm rãi đến với nhau, đúng mạch tình cảm của phim.

Tuy vậy, không ít ý kiến cho rằng nhiều từ ngữ Hán Việt được sử dụng trong bản dịch gây khó hiểu cho bạn đọc phổ thông. Hơn nữa, theo Tiến sĩ Hà Thanh Vân, nếu nhìn ở góc độ dịch thuật nghiêm ngặt, đây cũng là bản dịch rất ”Bùi Giáng”. Cụ thể, có những đoạn người đọc sẽ cảm thấy dịch giả bước lên sân khấu cùng nhân vật. Nhà thơ lựa chọn từ ngữ giàu cảm hứng, đôi khi phóng túng, đi xa hơn nguyên tác, làm cho văn bản nghiêng về cảm nhận hơn là tính chuẩn xác từng chi tiết.

Chẳng hạn, miêu tả hoa hồng trong chương tám, Bùi Giáng dịch: ”Nường chọn lựa kỹ lưỡng màu sắc cho mình. Nường vận xiêm y một cách thật thong dong chậm rãi, nường sửa sang, xếp đặt từng mỗi mỗi cánh hoa của mình. Nường không muốn xuất hiện tả tơi nhàu nát như những cành mỹ nhân thảo, hoặc những đóa hoa anh túc. Nường chỉ muốn xuất hiện trong vẻ sáng ngời lộng lẫy mở phơi của dung nhan kiều lệ. Ê, vâng ạ. Nường rất ưa làm duyên! Xiêm y huyền bí của nường như vật lạ hằng hằng soạn sửa từng ngày, từng tuần, từng cữ… Và thế đó một sáng mai kia, chính lúc vừng hồng trỗi dậy, nường đã lồ lộ hiện thân thập thành tráng lệ”.

Bản chuyển ngữ này không hẳn là chuẩn mực nhất để đối chiếu câu chữ mà là lựa chọn đẹp nhất để thưởng thức và hiểu một khả năng đặc biệt của tiếng Việt. Bà cũng cho rằng cần đọc những bản dịch khác để cảm nhận được nhiều phong cách dịch đa dạng, khác với Bùi Giáng.

Bùi Giáng (1926-1998) là một nhà thơ, dịch giả, nhà biên thảo, phê bình văn học được biết đến với phong cách kỳ lạ, lãng du, dị thường, huyền bí và là hình mẫu ”ngông của thời đại”. Về thơ, ông có hàng nghìn tác phẩm, tập trung in vào các tập thơ Mưa nguồn, Lá hoa cồn, Ngàn thu rớt hột… Ông dịch thuật nhiều tác phẩm lớn phương Tây như Cõi người ta và Hoàng tử bé (Saitnt-Exupéry), Khung cửa hẹp (André Gide), Ngộ nhận (Albert Camus)…

Hoàng tử bé do Saint-Exupéry sáng tác, lần đầu xuất hiện trên văn đàn vào năm 1943 tại New York, Mỹ. Chuyện kể về một phi công gặp nạn, buộc cánh khẩn cấp trên sa mạc. Ở đó, anh gặp một hoàng tử bé đến từ hành tinh khác. Cậu kể cho anh nghe về những con người đã gặp, hành trình phiêu lưu trên Trái Đất, bông hồng quý giá nơi quê nhà và những triết lý trong cuộc sống. Sau hơn 80 năm ra đời, đây vẫn luôn là một trong những cuốn sách nổi tiếng nhất mọi thời, bán ra hàng trăm triệu bản, là tác phẩm được dịch sang nhiều thứ tiếng sau Kinh thánh. Tại Việt Nam, đến nay, đã có khoảng 10 bản dịch.

Quán Kỳ Nam là phim thứ hai của đạo diễn Leon Lê, lấy bối cảnh thời bao cấp, kể về Khang (Liên Bỉnh Phát đóng) – người đang dịch Hoàng tử bé – và Kỳ Nam (Đỗ Thị Hải Yến đóng), một phụ nữ trung niên mưu sinh bằng nghề nấu cơm tháng. Hành trình của nhân vật Khang tại khu cư xá cũng tương đồng với cuộc phiêu lưu trong tiểu thuyết: đi qua những tinh cầu, gặp những nhân vật khác để ngộ ra triết lý về tình yêu, cuộc sống. Những cuộc trò chuyện và gặp gỡ tạo nên sợi dây gắn kết Khang và Kỳ Nam, dù cả hai vẫn giữ khoảng cách trước định kiến xã hội.

Trích đoạn phim ‘Quán Kỳ Nam’

Khánh Linh