Ra mắt hồi ký về ‘vua vũ khí’ Trần Đại Nghĩa

Ấn phẩm được thực hiện cách đây nhiều năm nhưng đến nay, gia đình ông mới ra mắt dưới sự hỗ trợ của đơn vị cũ – Tổng Cục Hậu Cần. Sách chia làm bốn chương – hai phần đầu thuật lại cuộc đời, sự nghiệp của giáo sư Trần Đại Nghĩa. Chương ba là những chia sẻ về ông qua góc nhìn gia đình, trước khi khép lại bằng loạt hình ảnh sinh thời.

Mở đầu sách, giáo sư ôn tuổi thơ ở Vĩnh Long. Ông tên thật Phạm Quang Lễ, sinh năm 1913 tại quê ngoại, bên bờ sông Măng Thít, xã Chánh Hiệp, huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long, trong một gia đình nhà giáo. Ông là con thứ hai của thầy giáo Phạm Văn Mùi (1871-1920) và bà Lý Thị Diệu (1881-1941), trong gia đình có hai chị em, chị gái là Phạm Thị Nhẫn (1911-1937).

Thời niên thiếu, ông nỗ lực học tập xuất sắc qua các trường College de Mytho, trường Petrus Ký, đến khi du học tại Đại học Quốc gia Cầu đường Paris, Đại học Sorbonne (Pháp), Đại học Điện Lực, Học viện Hàng Không. Theo sách, đây là kỳ tích hiếm hoi đối với một học sinh, sinh viên đến từ nước thuộc địa. Nhiều giáo sư Pháp mỗi khi giải bài toán khó đều nghĩ đến cái tên Phạm Quang Lễ, tự hào vì cậu học trò xuất thân nhà nghèo nhưng trí tuệ vượt bậc.

Hồi ký nhắc đến cuộc chia ly giữa Phạm Quang Lễ với mẹ, chị của ông trong ngày 5/9/1935: “Rời cảng Sài Gòn lên đường sang Pháp học tập. Tiếng còi tàu vang lên, con tàu rẽ sóng rời bến cảng, tiến về Vũng Tàu để ra khơi. Bóng mẹ, chị Nhẫn và quê hương dần lùi xa, chỉ còn lại một chấm nhỏ mờ ảo giữa mênh mông trời nước. Dọc hai bên bờ sông, những hàng vẹt, hàng sú trôi nhanh vùn vụt, đến mức không kịp ngắm trọn một tán lá như đang khẽ reo trong gió!”.

Giai đoạn làm kỹ sư tại Pháp và Đức, ông từng nhận mức lương lên tới 22 lượng vàng mỗi tháng. Sau thời gian tích lũy kiến thức kỹ thuật, ông về nước theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Chương đầu mô tả vai trò của Trần Đại Nghĩa trong việc xây dựng ngành Quân giới Việt Nam, cuộc sống gia đình giữa chiến khu, cùng di sản để lại qua các công trình khoa học, trường học, giải thưởng và những nơi mang tên ông.

Chương hai được chia làm hai phần, thuật lại chặng đường hoạt động cách mạng, sự nghiệp quân giới của ông từ lúc theo Bác Hồ về nước năm 1946, đến khi trở thành người đặt nền móng cho công nghiệp quốc phòng. Sách mô tả quá trình ông tổ chức sản xuất vũ khí trong điều kiện thiếu thốn, từ việc nghiên cứu chế tạo Bazooka, SKZ, súng cối, mìn, bom đến tận dụng mọi nguồn nguyên liệu, đào tạo cán bộ kỹ thuật.

Sách cũng ghi lại vai trò của ông trong hai cuộc kháng chiến, tầm ảnh hưởng đến chiến trường và sự lớn mạnh của ngành quân giới Việt Nam. Phần này được ghi chép bởi Thiếu tá Đào Đức Tú – cộng tác viên Phòng Sử Ban Khoa học Hậu cần – Tổng cục Hậu Cần, theo lời kể của giáo sư năm 1982.

Ở phần hai của chương này, ông ôn kỷ niệm về Hồ Chủ tịch từ những ngày đầu gặp được Bác trên đất Pháp, sau đó cùng Bác lên tàu rong ruổi về quê hương. Trong sách, giáo sư cho biết nhớ mãi cuộc đối thoại ngắn giữa Bác và ông lần gặp đầu.

“Câu thứ nhất: ‘Đời sống ở trong nước còn rất khó khăn, chú về nước có chịu nổi không?’

Tôi thưa: ‘Thưa Bác, cháu chịu nổi’.

Câu thứ hai: ‘Trong nước không có kỹ sư về vũ khí, không có cán bộ – công nhân vũ khí; máy móc, vật tư để làm vũ khí cũng không có. Như vậy chú có làm được không?’

Tôi đáp: ‘Thưa Bác, cháu làm được, vì cháu đã chuẩn bị 11 năm ở bên Pháp'”.

Sau 40 ngày lênh đênh trên biển, ngày 20/10/1946, tàu cập cảng. Về nước, bên cạnh một số lãnh đạo của Đảng, kỹ sư trẻ Phạm Quang Lễ còn gặp đồng chí Võ Nguyên Giáp. Ông nhớ mãi câu nói của đại tướng: “Ở nhà rất chờ đợi anh. Rất mừng khi nghe tin anh về nước với Bác”.

Chương ba là hình ảnh về Trần Đại Nghĩa qua hồi ức của vợ và bốn người con, khắc họa ông trong vai trò người cha, người thầy. Ông kết hôn với y tá Nguyễn Thị Khánh năm 1947 tại núi rừng Việt Bắc. Họ có bốn người con trai, hiện sinh sống và làm việc tại Hà Nội và TP HCM. Các con khắc ghi những bài học đạo đức, cách sống và phương pháp học tập mà ông truyền lại, như hoài bão lớn, trách nhiệm với đất nước, ý chí vượt khó, sống giản dị và tiết kiệm. Người thân còn kể về thói quen sinh hoạt, đam mê nghiên cứu, tinh thần tận tụy, lối sống liêm khiết của ông, cùng nhiều kỷ niệm gia đình.

Theo sách, từ khi theo chân Bác Hồ về nước, giáo sư dành cả cuộc đời phụng sự Tổ quốc bằng trái tim tận hiến, thầm lặng. Sau khi đất nước thống nhất, ông viết những lời tâm can vào sổ tay: “Ngày 30/4/1975, nhiệm vụ của tôi đã hoàn thành, vì hoài bão của tôi hồi nhỏ, sứ mạng của tôi rất đơn giản là tham gia về mặt khoa học, kỹ thuật vũ khí trong cuộc đấu tranh vũ trang cách mạng để giải phóng đất nước; và nay đất nước đã được giải phóng, tôi không muốn gì hơn nữa, vì một đời người không thể làm hơn”.

Cuốn sách được tiến sĩ Hà Thanh Vân bổ sung phần biên soạn tư liệu thời điểm Phạm Quang Lễ học tiểu học đến khi ông sang Pháp, Đức du học, làm việc, để giúp độc giả có thêm góc nhìn về những biến động lịch sử, từ đó thấy rõ hơn sự vượt khó của ông.

Trần Đại Nghĩa (1913-1997) là giáo sư, viện sĩ, kỹ sư quân sự, nhà bác học. Ông còn là tướng lĩnh Quân đội nhân dân Việt Nam, Anh hùng Lao động, viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô. Ông được xem là người đặt nền móng và thúc đẩy sự phát triển của ngành Quân giới – Công nghiệp quốc phòng Việt Nam. Ông từng giữ chức Cục trưởng Cục Quân giới (nay là Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng) – Bộ Quốc phòng, kiêm Giám đốc Nha Nghiên cứu Quân giới, và là hiệu trưởng đầu tiên của Đại học Bách khoa Hà Nội. Ông qua đời ngày 9/8/1997 tại Tân Bình, TP HCM, trong vòng tay gia đình.

Mai Nhật