Gian nan bịt “lỗ hổng”

Luật kiểm soát súng ở Úc đã có những thay đổi mang tính nền tảng không lâu sau vụ xả súng đẫm máu nhất lịch sử tại thị trấn Port Arthur, bang Tasmania hôm 28-4-1996, khiến 35 người thiệt mạng và 23 người bị thương.

Nước Úc mạnh tay

Chính phủ liên bang Úc khi đó đã nhanh chóng ban hành một trong những luật kiểm soát súng nghiêm ngặt nhất thế giới. Tuy nhiên, các chuyên gia về an toàn súng cho rằng theo thời gian, luật này đã nới lỏng và không cập nhật để phù hợp với thời đại internet. Đây có thể là những yếu tố đã tạo điều kiện cho 2 nghi phạm vụ xả súng hôm 14-12 ở TP Sydney dễ dàng sở hữu vũ khí hơn.

Một lỗ hổng được nói đến nhiều là khâu kiểm tra lý lịch bị xem là hời hợt. Nhiều người có được giấy phép súng chỉ bằng cách đơn giản là khai rằng họ muốn tham gia một câu lạc bộ bắn súng. Ngoài ra, theo quy trình, người nộp đơn xin giấy phép phải cung cấp thông tin liệu họ từng có tiền án bạo lực, được điều trị nghiện ngập hoặc có vấn đề sức khỏe tâm thần hay không. Tuy nhiên, hệ thống này không tự động xem xét các hoàn cảnh rộng hơn của người đó, chẳng hạn như phỏng vấn gia đình hoặc truy vết trên mạng xã hội. Một điểm gây phản ứng mạnh khác là một người có thể xin được giấy phép sở hữu súng mà không cần trở thành công dân Úc.

Sau thảm kịch mới nói trên, chính phủ liên bang Úc đã đề xuất nhiều thay đổi. Theo truyền thông địa phương, các “ưu tiên cấp bách” là siết chặt kiểm soát vũ khí in 3D và giới hạn hơn nữa số lượng súng mà một người có thể sở hữu. Các biện pháp đang được cân nhắc khác là tăng cường kiểm tra lý lịch, tiến hành rà soát định kỳ hơn sau khi một người được cấp phép và yêu cầu phải là công dân Úc mới được quyền sở hữu súng. Ngoài ra, tiến độ triển khai Hệ thống đăng ký súng quốc gia (NFR) và số hóa hồ sơ súng sẽ được đẩy nhanh. NFR được thử nghiệm vào năm 2024 trước khi áp dụng đầy đủ vào giữa năm 2028 nhằm theo dõi vòng đời của từng khẩu súng. Theo Bộ Nội vụ Úc, hệ thống đăng ký sẽ cho phép cảnh sát tuyến đầu truy cập “thông tin gần như theo thời gian thực” về súng, chủ sở hữu và giấy phép của họ. Hệ thống dự kiến cũng liên kết các dữ liệu liên quan với các hệ thống cảnh sát và cơ quan chính phủ.

Một vấn đề lớn đối với an toàn cộng đồng nữa là súng hợp pháp bị đánh cắp và có nguy cơ rơi vào tay tội phạm. Một báo cáo được Viện Úc công bố hồi tháng 9 cho thấy ít nhất 8.287 khẩu súng đã bị đánh cắp tại nước này kể từ năm 2020. Cũng theo báo cáo, “thị trường xám” vẫn là nguồn phổ biến nhất của súng bất hợp pháp, trộm cắp đã trở thành “nguồn chính yếu tạo ra vũ khí bất hợp pháp mới”.

Nhằm loại bỏ “súng dư thừa, mới bị cấm và trái phép”, Thủ tướng Anthony Albanese hôm 19-12 thông báo chính phủ sẽ triển khai chương trình mua lại súng quy mô lớn trong nhiều thập kỷ. Theo báo cáo được Viện Úc công bố hồi tháng 1-2025, người dân Úc sở hữu hơn 4 triệu khẩu súng, tăng 25% so với năm 1996, thời điểm trước khi xảy ra vụ thảm sát Port Arthur. Trong khi đó, Ủy ban Tình báo Hình sự Úc ước tính vào năm 2023, có khoảng 200.000 khẩu súng tồn tại trên thị trường bất hợp pháp trong nước. Một số chuyên gia đã ủng hộ giới hạn số lượng súng mỗi cá nhân được sở hữu với niềm tin “càng ít súng thì số súng bị đánh cắp sẽ càng ít”.

Trống đánh xuôi, kèn thổi ngược

Tương tự Úc, nước Mỹ có các luật liên bang và bang quy định người dân được mua, sở hữu súng như thế nào. Dù vậy, vấn đề kiểm soát súng luôn là cuộc tranh luận căng thẳng và gây rạn nứt sâu sắc tại quốc gia xảy ra nhiều vụ xả súng nhất thế giới. Theo đài DW, nỗ lực siết kiểm soát súng gặp phản đối từ các nhóm vận động hành lang và phản ứng trái chiều từ hai đảng Dân chủ và Cộng hòa. Đảng Dân chủ chỉ trích các chính trị gia Cộng hòa không ủng hộ động thái tạm thời thu giữ súng của người có nguy cơ gây bạo lực hoặc siết chặt kiểm tra lý lịch khi mua súng. Ngược lại, Đảng Cộng hòa thường lý giải bạo lực súng đạn hàng loạt là hậu quả của một cuộc khủng hoảng sức khỏe tâm thần hoặc tội ác thù hận nhằm vào các nhóm tôn giáo, đồng thời nhấn mạnh quyền “giữ và mang vũ khí” theo hiến định.

Theo AP, các cuộc thăm dò cho thấy đa số người trưởng thành ở Mỹ tin rằng xả súng hàng loạt sẽ ít xảy ra hơn nếu khó mua súng hơn. Tuy nhiên, thái độ của công chúng đối với súng và những chính sách kiểm soát súng vẫn rất phức tạp. Phần lớn người Mỹ ủng hộ siết chặt luật về cấm súng tấn công nhưng lại phản đối cấm súng ngắn.

Ngoài những tranh cãi trên, lịch sử các vụ xả súng ở Mỹ cũng phơi bày không ít vấn đề trong các luật liên quan đến súng. Một số thủ phạm mua súng hợp pháp theo luật hiện hành nhờ vào lỗ hổng trong kiểm tra lý lịch hoặc cơ quan thực thi pháp luật không chú ý đến những cảnh báo về hành vi đáng lo. Chẳng hạn, kẻ gây ra vụ xả súng khiến 19 học sinh và 2 giáo viên tại một trường tiểu học ở TP Uvalde, bang Texas hôm 24-5-2022 là Salvador Ramos. Vài ngày trước vụ tấn công, tên này đã mua hợp pháp 2 khẩu súng khi vừa qua tuổi 18 – độ tuổi tối thiểu được mua súng trường theo luật liên bang.

Theo sau các vụ xả súng hàng loạt, một đạo luật đã được ký ban hành năm 2018 nhằm cải thiện Hệ thống kiểm tra lý lịch tội phạm tức thì toàn quốc (NICS) – do Cục Điều tra Liên bang (FBI) vận hành và được các đại lý súng tra cứu khi giao dịch bán súng. Luật mới áp dụng yêu cầu các cơ quan liên bang và bang gửi tất cả hồ sơ khiến một người bị cấm sở hữu súng (bị kết án hình sự, đưa vào cơ sở điều trị tâm thần…) lên hệ thống, từ đó ngăn họ mua súng.

Một số chuyên gia cho rằng luật trên cải thiện việc cập nhật hồ sơ hình sự nhưng không giải quyết được khoảng trống trong báo cáo hồ sơ điều trị tâm thần. Không ít cơ quan không rõ loại thông tin sức khỏe tâm thần nào cần gửi lên NICS. Ngoài ra, bà Kristin Brown, đồng chủ tịch của Chiến dịch Brady nhằm ngăn chặn bạo lực súng đạn, chỉ ra nhiều cơ quan, bệnh viện và cơ sở điều trị hiểu nhầm rằng các luật bảo mật y tế liên bang ngăn cản họ chia sẻ thông tin với hệ thống.