Tại sao con người lại có năm ngón tay và năm ngón chân?

Từ bài đồng dao “Năm ngón tay ngoan” cho đến hệ thống số đếm thập phân, con số 5 đã ăn sâu vào văn hóa và đời sống con người. Nhưng dưới góc nhìn của khoa học, con số này không phải là sự ngẫu nhiên của tạo hóa, mà là kết quả của một cuộc sàng lọc khốc liệt trong lịch sử sự sống trên Trái Đất. Theo các nhà di truyền học, để hiểu được bàn tay mình, chúng ta phải nhìn về tổ tiên chung xa xưa nhất: loài cá.

Từ vây cá đến bàn tay: Cuộc “cách mạng” kỷ Devon

Khoảng 360 triệu năm trước, vào kỷ Devon, một sự kiện “vô tiền khoáng hậu” đã diễn ra: những loài cá đầu tiên bắt đầu rời bỏ đại dương để chinh phục đất liền. Đây là thời điểm đánh dấu sự xuất hiện của động vật bốn chân (tetrapods).

Ban đầu, tạo hóa dường như đã “thử nghiệm” nhiều phiên bản khác nhau. Các hóa thạch từ thời kỳ này cho thấy những sinh vật đầu tiên lên cạn có thể sở hữu tới 7 hoặc 8 ngón trên mỗi chi. Tuy nhiên, sự hỗn loạn này không kéo dài. Qua thời gian, chọn lọc tự nhiên đã loại bỏ các phiên bản thừa thãi và chốt lại ở con số 5. Kể từ đó, mô hình “bàn tay 5 ngón” trở thành tiêu chuẩn vàng cho sự sinh tồn.

Tiến sĩ Tetsuya Nakamura, Phó giáo sư tại Đại học Rutgers, giải thích rằng kế hoạch này đã được mã hóa sâu vào bộ gen Hox – những “kiến trúc sư trưởng” của cơ thể sinh vật. Gen Hox hoạt động như một bản thiết kế chi tiết, chỉ đạo các tế bào phôi thai biết phải phát triển thành bộ phận nào và ở vị trí nào.

Dấu vết của cá trong cơ thể người

Một trong những bằng chứng thuyết phục nhất về nguồn gốc của chúng ta nằm ở sự tương đồng đến kinh ngạc giữa các loài. Dù là cánh của loài dơi, vây của cá voi, móng guốc của ngựa hay bàn tay con người, tất cả đều chia sẻ chung một cấu trúc xương 5 ngón căn bản (homology). Sự khác biệt bên ngoài chỉ là lớp vỏ bọc thích nghi với môi trường sống.

Mãi đến năm 2016, bí ẩn về sự chuyển đổi từ vây sang ngón mới thực sự được giải mã. Nhóm nghiên cứu của Tiến sĩ Nakamura tại Đại học Chicago, sử dụng công nghệ chỉnh sửa gen tiên tiến CRISPR, đã thực hiện thí nghiệm trên cá ngựa vằn. Họ phát hiện ra rằng các “tia vây” (fin rays) – những xương nhỏ giúp vây cá mềm dẻo và ngón tay người được điều khiển bởi cùng một bộ gen Hox.

Nói cách khác, ngón tay của bạn không phải là một phát minh hoàn toàn mới. Nó là phiên bản “nâng cấp” của tia vây cá. Khi tổ tiên chúng ta lên cạn, gen Hox đã thay đổi cách thức hoạt động, biến những tia vây mỏng manh thành những ngón tay chắc khỏe để nâng đỡ cơ thể và cầm nắm. Đây được gọi là “đổi mới tiến hóa” (evolutionary innovation) – tận dụng những gì có sẵn để tạo ra chức năng mới.

Không chỉ là ngón tay

Sự liên kết giữa người và cá không chỉ dừng lại ở bàn tay. Các nhà khoa học còn chỉ ra rằng, đai vai của con người (cấu trúc xương giúp vai cử động) thực chất tiến hóa từ cung mang cá – bộ phận vốn dùng để hỗ trợ hô hấp. Tương tự, đôi chân của chúng ta là sự tiến hóa từ vây bụng.

Đặc biệt, sự hình thành của chiếc cổ là một bước tiến quan trọng. Ở loài cá, đầu gắn liền với vai. Nhưng trong quá trình tiến hóa, hộp sọ của con người đã tách khỏi đai vai, tạo ra khoảng không gian cho cổ. Điều này cho phép chúng ta xoay đầu linh hoạt để quan sát xung quanh và săn mồi – một lợi thế sinh tồn to lớn.

Ngày nay, di sản của tổ tiên loài cá vẫn hiện hữu trong mỗi chúng ta. Dù hiếm hoi, nhưng vẫn có những trường hợp trẻ em sinh ra với dị tật đa ngón (nhiều hơn 5 ngón). Điều này thường liên quan đến sự biểu hiện quá mức của một gen có cái tên rất thú vị: gen “Sonic hedgehog” (Nhím Sonic). Nó là lời nhắc nhở rằng bộ máy di truyền cổ xưa vẫn đang vận hành, và con số 5, dù là tiêu chuẩn, vẫn là một sự lựa chọn của lịch sử tiến hóa hơn là một quy luật bất biến.

Vì vậy, lần tới khi bạn nắm tay ai đó, hãy nhớ rằng bạn đang thực hiện một hành động kết nối có nguồn gốc từ đại dương sâu thẳm, qua hàng trăm triệu năm thử thách để có được cái nắm tay hoàn hảo ngày hôm nay.