Ý tưởng khu phi quân sự được kỳ vọng phá thế bế tắc cho Ukraine

Khi chiến sự sắp bước vào năm thứ 5, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky hôm 23/12 nói với các phóng viên rằng ông sẵn sàng rút quân khỏi khu vực mà Kiev còn kiểm soát ở tỉnh Donetsk và thành lập khu kinh tế tự do phi quân sự như một phần trong thỏa thuận hòa bình tiềm năng với Nga.

Đề xuất này cũng nằm trong kế hoạch hòa bình 20 điểm do Mỹ và Ukraine soạn thảo, được ông Zelensky công bố tại Kiev ngày 24/12. Bản kế hoạch bao quát nhiều vấn đề, từ dàn xếp lãnh thổ hậu xung đột cho đến các cam kết an ninh mà Kiev mong muốn nhận được và kế hoạch tái thiết đất nước Ukraine.

Đây được xem là bước nhượng bộ quan trọng của ông Zelensky trong việc giải quyết tranh chấp lãnh thổ, vốn được xem là điểm nghẽn trong các cuộc đàm phán chấm dứt xung đột gần đây, theo giới quan sát. Nó cũng báo hiệu Kiev đã sẵn lòng thỏa hiệp sau nhiều tuần Mỹ làm trung gian đàm phán giữa Nga và Ukraine.

Tuy nhiên, nhượng bộ của Ukraine đi kèm điều kiện. Ông Zelensky nhấn mạnh Nga cũng sẽ phải đưa quân rời khỏi khu vực tương ứng với vùng mà Ukraine đã rút lực lượng.

“Sau khi các bên di chuyển quân ở mức độ tương đương, các lực lượng quốc tế sẽ được triển khai dọc theo đường tiếp xúc để giám sát việc tuân thủ thỏa thuận. Trong trường hợp có quyết định thành lập khu kinh tế như vậy, quyết định đó sẽ cần được quốc hội Ukraine phê chuẩn hoặc thông qua trưng cầu dân ý”, khoản c, Điều 14 trong dự thảo kế hoạch hòa bình 20 điểm của ông Zelensky nêu rõ.

Ông Zelensky cho rằng khu phi quân sự có thể gồm Kramatorsk và Slovyansk, hai thành phố mà Ukraine đang kiểm soát và là vành đai phòng thủ cuối cùng của Kiev ở miền đông. Một vùng đệm cho lực lượng quốc tế quản lý trong khu vực này sẽ giúp ngăn cách hai bên chiến tuyến.

Lãnh thổ lâu nay vẫn là vấn đề khó khăn nhất trong nỗ lực đàm phán hòa bình Nga – Ukraine. Về mặt quân sự, Ukraine không muốn để mất các cứ điểm kiên cố tại Donetsk, bởi lo ngại Nga sẽ biến đây thành bàn đạp để tiếp tục các cuộc tấn công trong tương lai.

Chính phủ Ukraine cũng lo ngại về việc phải sơ tán dân trong khu vực. Đồng thời, việc nhượng quyền kiểm soát các vùng lãnh thổ có thể giáng đòn mạnh vào tinh thần của người Ukraine.

Đó là lý do ông Zelensky tuyên bố việc thiết lập khu phi quân sự sẽ phải được người dân Ukraine thông qua trong một cuộc trưng cầu dân ý.

“Chỉ có trưng cầu dân ý mới có thể xác định liệu người dân có đồng ý với con đường này hay không. Với người Ukraine, hoặc là đề xuất được chấp nhận, hoặc là tiếp tục chiến tranh”, ông nói.

Nếu người dân Ukraine ủng hộ đề xuất, ông Zelensky cho rằng sẽ cần thêm một thỏa thuận riêng để xác định rõ cách thức hoạt động của khu kinh tế tự do phi quân sự. Ông cũng bày tỏ Kiev muốn được tham gia quản lý khu vực sau khi rút quân.

Tổng thống Ukraine mô tả khu vực phi quân sự tiềm năng là “đặc khu kinh tế”. Dù cơ hội kinh tế của vùng lãnh thổ vốn bị chiến tranh tàn phá này chưa rõ ràng, cách dùng từ này có thể nhằm mục đích thu hút Tổng thống Donald Trump và các doanh nghiệp Mỹ, vốn bị hấp dẫn bởi nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú của Ukraine ở các khu vực gần chiến tuyến.

Một đặc khu kinh tế khác có thể được thiết lập xung quanh nhà máy điện hạt nhân Nga đang kiểm soát tại vùng Zaporizhzhia ở miền nam Ukraine, theo ông Zelensky. Nhà máy đã ngừng hoạt động kể từ năm 2022, nhưng tiềm năng kinh tế của nó là rất lớn vì đây vốn là nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu với công suất lên tới 6 gigawatt.

Mỹ đã đề xuất rằng Washington, Kiev và Moskva cùng chia sẻ quyền kiểm soát và lợi nhuận từ nhà máy. Nhưng ông Zelensky nói Kiev không thể đồng ý giao dịch năng lượng với Moskva. Theo đề xuất mới, lãnh đạo Ukraine cho biết nhà máy sẽ hoạt động như một liên doanh giữa Kiev và Washington, đề nghị mà Nga khó có thể chấp nhận.

Tổng thống Ukraine cho hay mục tiêu bao trùm bất kỳ thỏa thuận nào là đảm bảo hòa bình và phục hồi nền kinh tế Ukraine, đồng thời ngăn chặn mọi nguy cơ tấn công trong tương lai.

“Đó chính xác là những gì chúng tôi đang nói tới, gồm đảm bảo an ninh tin cậy, thỏa thuận đáng tin và sự phục hồi bền vững”, ông nói.

Lãnh đạo Ukraine mô tả đề xuất và bản kế hoạch 20 điểm là nỗ lực lớn nhất của nước này nhằm chấm dứt xung đột, thêm rằng quyết định giờ thuộc về phía Nga. Ông nói bản dự thảo mới đang được Mỹ chuyển tới Nga và Kiev hy vọng sớm nhận được câu trả lời.

Điện Kremlin cho biết Tổng thống Vladimir Putin đã được báo cáo về các cuộc đàm phán mới nhất. Người phát ngôn Dmitry Peskov không phản hồi cụ thể về các điều khoản trong dự thảo mới, chỉ nói rằng Nga sẽ “xác định lập trường tiếp theo”.

Tuy nhiên, các nhà bình luận ủng hộ Điện Kremlin nhìn chung bác bỏ đề xuất. Blogger quân sự Alexander Kots mô tả dự thảo đề xuất mới là không thể chấp nhận đối với Nga. Ông cho rằng không thể có thỏa hiệp về các vùng Donetsk, Lugansk, Kherson và Zaporizhzhia, những khu vực Nga tuyên bố sáp nhập từ hồi tháng 9/2022.

Người dẫn chương trình truyền hình nhà nước Nga Olga Skabeeva cũng phản đối các điều khoản then chốt của kế hoạch, gồm giới hạn lực lượng vũ trang Ukraine ở mức 800.000 quân, đề xuất quản lý chung nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Skabeeva gọi đó là “những yêu sách điên rồ của ông Zelensky”.

Trong bài viết trên tờ Komsomolskaya Pravda của Nga, chuyên gia Aleksandr Grishin mô tả kế hoạch này là “chiêu trò”. Grishin cho rằng 20 điểm trong kế hoạch hoàn toàn không nhắc đến những gì mà ông Trump và ông Putin đã đạt được tại cuộc gặp thượng đỉnh hồi tháng 8.

Tuy nhiên, Tổng thống Ukraine bày tỏ lạc quan rằng Moskva sẽ không công khai từ chối các đề xuất mới vì không muốn làm mất lòng Tổng thống Trump.

“Họ không thể nói với ông Trump rằng ‘chúng tôi phản đối thỏa thuận hòa bình’. Nghĩa là nếu họ cố tình cản trở tiến trình, Tổng thống Trump sẽ trang bị vũ khí hạng nặng cho chúng tôi, đồng thời áp đặt mọi lệnh trừng phạt có thể có với họ”, ông Zelensky nói.

Thanh Tâm (Theo WSJ, Washington Post)