Sàng lọc gene loại bỏ bệnh di truyền để sinh con khỏe mạnh

ThS.BS Nguyễn Phương Thảo, Trung tâm Y học bào thai, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM, cho biết các bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, hoặc liên kết với nhiễm sắc thể giới tính X, ảnh hưởng đến tỷ lệ 1/300 thai kỳ, làm tăng gánh nặng bệnh tật cho trẻ em trên thế giới. Khoảng 20% trẻ sơ sinh tử vong do những bệnh này, trường hợp sống sót có thể cần điều trị suốt đời bằng liệu pháp hỗ trợ chuyên biệt, với chi phí cao.

Nghiên cứu năm 2025 của Đại học Radboud (Hà Lan) được công bố trên tạp chí Nature Human Behavior, trung bình mỗi người mang hai đột biến bất kỳ trong số 1.900 gene lặn. Thực tế, nhiều người khỏe mạnh không biết mình mang gene bệnh di truyền lặn do không có triệu chứng. Khi kết hôn với một người cũng mang gene tương tự, nguy cơ sinh con bị bệnh nặng có thể lên tới 25%.

Hiện nay, các xét nghiệm sàng lọc gene được ứng dụng rộng rãi trong khám tiền hôn nhân, trước mang thai. Hiệp hội Di truyền Y khoa Mỹ (ACMG) khuyến cáo sàng lọc mở rộng 113 gene liên quan 97 bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, 16 gene lặn trên nhiễm sắc thể X nhằm giảm nguy cơ trẻ sinh ra bị dị tật bẩm sinh, chậm phát triển tâm thần vận động, tự kỷ, yếu liệt…

Như chị Tường, 25 tuổi, có con trai thường xuyên bị ngã, mệt mỏi, yếu cơ do mắc bệnh loạn dưỡng cơ Duchenne. Đây là bệnh thần kinh cơ di truyền phổ biến, gây thoái hóa cơ tiến triển, người bệnh có nguy cơ tử vong ở độ tuổi 20 do suy yếu cơ hô hấp hoặc bệnh cơ tim.

Kết quả phân tích di truyền hai mẹ con ghi nhận bé mang một bản sao đột biến gene DMD thừa hưởng từ mẹ. Gene này di truyền theo kiểu lặn liên kết nhiễm sắc thể giới tính X, tức là ở nam giới (XY), một bản sao bị đột biến sẽ gây bệnh, còn ở nữ giới (XX), bệnh xảy ra khi cả hai bản sao của gene đột biến.

Chị Tường mang một biến thể chứa gene bệnh, bản sao còn lại bình thường nên không có triệu chứng bệnh song có thể di truyền gene cho con. Bác sĩ Thảo cho biết khi chị Tường mang thai có 50% nguy cơ sinh con trai (XY) mắc bệnh loạn dưỡng cơ Duchenne, 50% khả năng con gái (XX) là người mang gene giống mẹ. Lần này, chị mang thai bé trai, bác sĩ Thảo chọc ối ở tuần thai 16 xác định bé không mang đột biến gene DMD gây bệnh, theo dõi thai định kỳ, hiện thai 32 tuần diễn tiến thuận lợi.

Còn chị Vân, 28 tuổi, sinh con đầu lòng mắc bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm. Đến một tuổi, bé tử vong do biến chứng nhiễm trùng huyết, viêm màng não, tổn thương đa cơ quan. Hai lần mang thai tiếp theo, chị đều bị sảy ở tuần 8-9. Vợ chồng khám sàng lọc di truyền ghi nhận cùng mang đột biến gene HBB (người lành mang gene bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm). Chị có 25% nguy cơ sinh con mắc bệnh này, 50% tỷ lệ con mang gene bệnh và 25% con khỏe mạnh. Sau khi cân nhắc kỹ, anh chị chọn thụ tinh trong ống nghiệm kết hợp sàng lọc phôi (PTG-M), trong số ba phôi ngày 5 có một phôi bất thường gene, chị được chuyển một phôi khỏe mạnh vào tử cung.

Theo bác sĩ Thảo, sàng lọc gene được ứng dụng trước mang thai, trước sinh, trong hỗ trợ sinh sản để giảm nguy cơ bệnh lý nghiêm trọng giúp trẻ chào đời khỏe mạnh, không phải để chọn gene thông minh.

Sàng lọc gene hoặc phôi chỉ xác định các bệnh lý đơn gene (tức bệnh xảy ra do sự biến đổi chỉ ở một gene duy nhất) đã biết, mục tiêu là tìm ra phôi không bệnh. Các phương pháp sàng lọc gene và sàng lọc phôi hiện nay chủ yếu dựa vào phân tích mục tiêu các gene riêng lẻ hoặc các nhóm nhỏ (113 gene theo khuyến cáo của ACMG) thay vì giải mã toàn bộ hệ gene do những hạn chế về kỹ thuật và thực tiễn.

Những tiến bộ gần đây trong công nghệ giải trình tự thế hệ mới (NGS) cho phép sàng lọc đồng thời nhiều bệnh lý chỉ trong một lần xét nghiệm, với chi phí phù hợp. Xét nghiệm di truyền tiền hôn nhân, trước mang thai với các xét nghiệm sàng lọc gene mở rộng giúp dự đoán nguy cơ sinh con dị tật bẩm sinh, chậm phát triển tâm thần vận động… từ đó có phương pháp can thiệp phù hợp như chẩn đoán tiền làm tổ (PGT), sinh thiết gai nhau, chọc ối góp phần cải thiện chất lượng dân số.

Ngọc Châu

*Tên người bệnh đã được thay đổi