Trung ương yêu cầu phá đập Long Sơn để cứu hồ, nhưng nguyên Chủ tịch UBND Quảng Nam (cũ) Lê Trí Tập kiên quyết phản đối. Ông chấp nhận thế chấp sự nghiệp chính trị để tìm cách khác cứu dân.
Tháng 12/1999, Quảng Nam (cũ) đối diện trận lụt lịch sử, các thông số dự báo cho thấy nếu lũ vượt cao trình, gây vỡ đập, cả hồ thuỷ lợi Phú Ninh sẽ bị xóa sổ. Trước nguy cơ đại thảm họa, Ban chỉ đạo Phòng chống lụt bão Trung ương ra công điện mật yêu cầu đảm bảo an toàn tuyệt đối cho hồ, đồng nghĩa tỉnh phải phá đập cứu hồ khi lũ chưa lên đỉnh và sơ tán khoảng 600.000 hộ dân dưới chân đập.
Thế nhưng, Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam Lê Trí Tập kiên quyết phản đối.
Nếu cho vỡ đập, Quảng Nam hoàn toàn bị động bởi chưa tính tới phương án di dân và không biết trong đêm thì đi đâu, bằng cách nào khi bốn bề ngập 1-2 m. Nếu thêm hàng chục triệu mét khối nước đổ xuống trong bóng tối, người dân sẽ không còn cơ hội cứu nhau.
“Đập vỡ khi có hàng trăm nghìn dân bên dưới giống như ‘hắt một ly nước vào đàn kiến đang bò’, tất cả sẽ bị cuốn trôi theo dòng nước”, ông giải thích. Vốn là kỹ sư thuỷ lợi, lại có kinh nghiệm chống lũ nhiều năm, ông đánh giá nếu phá đập, dòng nước mới sẽ xé toạc địa hình, bồi lấp ruộng đồng phía Bắc Tam Kỳ.
Một cuộc họp khẩn diễn ra trong đêm, dưới sự chỉ đạo của nguyên Bộ trưởng Nông Nghiệp và Phát triển Nông thôn (NNPTNT) Lê Huy Ngọ.
Chủ tịch Tập đề nghị lùi quyết định này đến sáng hôm sau, cam kết chịu hoàn toàn trách nhiệm. Nhưng đoàn Trung ương còn đắn đo, quyết định xin ý kiến chỉ đạo của Tổng bí thư Lê Khả Phiêu. Trao đổi với Tổng bí thư qua điện thoại, ông Tập đề nghị nâng cao trình đập thêm 30 cm thay vì phá, và xin được tự quyết thực hiện, chấp nhận “thế chấp” cả sự nghiệp chính trị.
Được chấp thuận, ông huy động 500 bộ đội, 2.000 bao tải đất cùng xe ủi, xe xúc, nâng thân đập trước nửa đêm, giữ lại gần 20 triệu m³ nước. Đến sáng, mưa ngớt, nước từ hồ Phú Ninh rút dần. Đập không phải phá. Hàng trăm ngàn dân vùng hạ du được cứu.
Nhìn lại sự kiện năm ấy, ông Tập cho rằng đây không chỉ là một quyết định trong tình huống khẩn cấp mà còn là bài học lớn về tư duy quản lý thủy lợi.
“Không thể chỉ nhìn vào an toàn của một công trình riêng lẻ, mà phải đặt nó trong tổng thể hệ thống và đời sống của hàng trăm nghìn người dân ở hạ du”, ông Tập đúc kết.
Sự chủ động và linh hoạt theo thực tiễn thay vì tuân thủ quy trình cứng nhắc của những lãnh đạo địa phương như ông Tập hiện là một trong những “mắt xích” còn yếu trong công tác phòng chống thiên tai của Việt Nam nói riêng và châu Á nói chung.
Theo bà Tiziana Bonapace, Giám đốc Ban Công nghệ Thông tin và Giảm thiểu Rủi ro Thiên tai (ESCAP), Báo cáo Thiên tai Châu Á – Thái Bình Dương 2025 cho thấy năng lực sẵn sàng và ứng phó hiện là lĩnh vực yếu nhất khu vực này. Các quốc gia Đông Nam Á được báo cáo có mức độ sẵn sàng thấp ở cấp chính quyền địa phương.
“Lỗ hổng hệ thống đáng kể nhất không nằm ở hạ tầng công nghệ cốt lõi, mà là tích hợp dữ liệu khoa học và dự báo vào công tác quản trị cũng như cơ chế ứng phó tại địa phương”, chuyên gia nhận định.
“Mắt xích” con người
Cuối tháng 11, bão số 15 – Koto – dự báo đổ bộ Nam Trung Bộ – nơi vừa hứng chịu trận lũ lịch sử khiến 152 người chết, mất tích. Đơn vị của TS Đặng Thanh Lâm, Phó viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam cùng các cơ quan nghiên cứu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam, Viện Quy hoạch Thuỷ lợi, Đại học Thủy lợi) tham mưu các địa phương khẩn trương kích hoạt đồng thời hai phương án: vận hành hệ thống hồ chứa cắt giảm lũ, và ứng phó khẩn cấp cho hạ du. Kịch bản xấu nhất là hồ phải xả lũ vượt ngưỡng an toàn để cứu đập, gây ngập lụt diện rộng, khi đó quy trình ứng phó khẩn cấp sẽ được kích hoạt.
Tại cuộc họp bàn phương án ứng phó cho hồ Dầu Tiếng – hồ thuỷ lợi nhân tạo lớn nhất Việt Nam – nằm ở thượng lưu sông Sài Gòn, trải dài ba tỉnh Bình Dương, Bình Phước, Tây Ninh (cũ), một chuyên gia đặt câu hỏi cho đại diện các xã mới sáp nhập: “Có ai nắm và đọc được bản đồ ngập lụt hạ du khi hồ xả nước để áp dụng cho phương án ứng phó khẩn cấp?”. Hầu như không có câu trả lời từ cán bộ cơ sở.
Bão số 15 may mắn không gây mưa lớn cho khu vực phía Nam, nhưng câu chuyện tại cuộc họp để lại cho các chuyên gia nỗi lo hiện hữu về khoảng trống trong năng lực ứng phó khẩn cấp của bộ máy đơn vị hành chính mới.
Đồng quan điểm, GS TS Nguyễn Quốc Dũng, Phó chủ tịch thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, đánh giá nhiều địa phương thiếu phương án bài bản để ứng phó tình huống khẩn cấp, định hướng cho lãnh đạo, cán bộ khi khủng hoảng xảy ra.
Ông nhắc lại Nghị định 114/2018 về quản lý an toàn đập quy định buộc các đập, hồ chứa lập phương án ứng phó tình huống khẩn cấp, mấu chốt là xây dựng bản đồ ngập lụt vùng hạ du, thực hiện chậm nhất trong 3 năm. Tuy nhiên, tới nay chỉ 28% trên tổng số hơn 7.300 hồ thủy lợi, thủy điện có phương án này, theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
“Có bản đồ ngập lụt thì mới xây dựng được phương án ứng phó thiên tai, nhưng đa phần chưa có, nên lúc thảm họa xảy ra thì lúng túng”, ông Dũng nói.
Theo chuyên gia, hiện Việt Nam mới có bản đồ ngập lụt hạ du của một số sông lớn như sông Hồng, sông Cả, sông Mã, hồ Dầu Tiếng. Tuy nhiên, cách trình bày còn khó hiểu và phức tạp, tính ứng dụng chưa cao.
Ông lấy ví dụ tại Thái Lan, các điểm công cộng như bến xe bus, trụ sở chính quyền đều gắn bảng cảnh báo ngập lụt, chia mức báo động theo màu sắc. Báo động I đèn nháy xanh, II – vàng, III – đỏ, kèm theo còi hú. Nhờ đó, người dân biết mình đang ở đâu và nên sơ tán theo hướng nào. Hay ở Trung Quốc, Nhật Bản, bản đồ ngập lụt thể hiện vận tốc, thời gian dự kiến lũ tràn về từng làng, xã ở hạ du, ảnh hưởng tới bao nhiêu dân.
Sau khi có bản đồ, chính quyền cần phổ biến trong cộng đồng bằng nhiều hình thức, gồm diễn tập di tản. Chẳng hạn lũ từ thủy điện Sông Ba Hạ về tới Tuy Hòa (Phú Yên cũ) khoảng bao nhiêu km, ưu tiên di dời theo khu vực ngập sâu nhất. Hướng, địa điểm di tản cũng cần được xác định rõ, tránh trường hợp lúng túng, khi thảm họa xảy ra lại “chạy ngược đường lũ”.
TS Lê Hùng, chuyên gia công trình thủy, Đại học Bách khoa Đà Nẵng, đánh giá việc sáp nhập tỉnh, thành giúp quản lý và điều hành liên hồ chứa thuận lợi hơn trên các lưu vực sông liên tỉnh. Ông dẫn chứng trước đây, thành phố Đà Nẵng nhiều lần kiến nghị tỉnh Quảng Nam chỉ đạo xả nước của các hồ chứa thủy điện, cũng như đề xuất giải pháp công trình như đắp đập Quảng Huế.
Tuy nhiên, cơ chế phối hợp khi đó vẫn mang tính liên tỉnh, nên việc chỉ đạo và triển khai trên thực tế gặp nhiều khó khăn. Sau sáp nhập, đây trở thành trách nhiệm trực tiếp và thống nhất trong cùng một hệ thống hành chính. Do đó, công tác điều hành và phối hợp giữa các đơn vị thuận lợi, đồng bộ và hiệu quả hơn trước.
Dù vậy, ông chỉ ra một điểm yếu khác cấp bách hơn là thiếu “nhạc trưởng” đủ năng lực và thẩm quyền để điều phối công tác vận hành, xả lũ tại các hồ thủy điện. Ông đánh giá các hồ chứa vẫn vận hành riêng lẻ, dẫn đến những tình huống thiếu hợp lý như cùng trên một lưu vực sông nhưng có hồ cắt lũ, hồ khác lại xả đón lũ.
Để giải quyết vấn đề này, chuyên gia cho rằng các địa phương cần sớm hình thành và củng cố bộ phận tham mưu có trình độ chuyên sâu về thủy văn, thủy lực nhằm tư vấn kịp thời cho lãnh đạo tỉnh, thành phố. Việc ra quyết định vận hành hồ phụ thuộc vào khả năng dự báo sát thực tế, theo thời gian thực, và có độ chính xác cao – điều ít địa phương làm được do hạn chế về dữ liệu.
Mạng lưới “cảm biến” thiên tai
Huế từng là nơi chịu thiệt hại nặng nề nhất cả nước sau trận “đại hồng thuỷ” năm 1999 gây thiệt mạng 351 người. Sau 26 năm, vùng đất này lại hứng chịu trận lũ vượt ngưỡng lịch sử với lượng mưa ngày đứng thứ hai thế giới, nhưng số người tử vong giảm còn 15.
Theo ông Phan Ngọc Thọ, nguyên Chủ tịch UBND TP Huế 2018-2021, số trận lũ gây thiệt hại nghiêm trọng giảm đáng kể trong 10 năm qua, đặc biệt từ khi các hồ lớn như Tả Trạch, Bình Điền và Hương Điền đi vào vận hành. Kết quả này đến từ quá trình xây dựng, vận hành hiệu quả hệ thống hồ chứa và thông tin cảnh báo lũ.
Sau các đợt lũ lớn, đặc biệt năm 1999 và 2020, hệ thống cập nhật mực nước, thang cảnh báo lũ trên địa bàn ngày càng hoàn thiện. Người dân có cơ sở để so sánh với các đợt lũ trước đây, từ đó chủ động hơn trong chuẩn bị, phòng tránh và ứng phó.
Để làm được việc này, một trong những yếu tố then chốt là Huế tự mở rộng hệ thống trạm đo mưa riêng, bên cạnh 17 trạm của Trung tâm Khí tượng Thủy văn Quốc gia.
Ông Đặng Văn Hòa, Chi cục trưởng Thủy lợi và Biến đổi khí hậu TP Huế đánh giá trước đây, mạng lưới trạm của ngành tài nguyên môi trường còn khá thưa, chưa đáp ứng được yêu cầu theo dõi chi tiết lượng mưa theo không gian. Vì vậy, thành phố chủ động lắp đặt thêm khoảng 50 trạm đo mưa riêng, được hình thành từ nhiều nguồn khác nhau – gồm cả công lẫn tư, và từng bước mở rộng.
Mục tiêu là tăng mật độ quan trắc, giúp theo dõi lượng mưa chi tiết hơn theo từng khu vực, phục vụ công tác dự báo nhanh và chỉ đạo điều hành ứng phó thiên tai. Các trạm đo mưa cập nhật dữ liệu theo thời gian thực, khoảng 10 phút mỗi lần.
Ngoài ra, hệ thống radar thời tiết X-band do Chính phủ Nhật Bản tài trợ được lắp đặt tại thủy điện Bình Điền để quét mây, mưa, giúp quan sát hiệu quả khu vực mưa lớn hay mưa cục bộ. Từ dự báo của Trung tâm Khí tượng Thủy văn Quốc gia, dữ liệu các trạm đo mưa mặt đất, và ảnh radar, đơn vị có thể nhận diện trực quan vùng mưa, cường độ mưa và phạm vi ảnh hưởng theo thời gian thực.
“Khi mật độ trạm tăng lên, chúng ta có thể xác định chính xác vùng nào đang mưa, mưa lớn hay mưa rất lớn, thay vì chỉ có thông tin chung chung như trước đây”, ông cho biết. Đây là cơ sở để lãnh đạo nắm sát tình hình thực tế, từ đó đưa ra chỉ đạo kịp thời, chính xác hơn.
Đánh giá cao hệ thống của Huế, GS TS Nguyễn Quốc Dũng nói thêm rằng công tác dự báo của Việt Nam hiện vẫn tồn tại khoảng trống trong dự đoán đỉnh lũ về hồ. Trung tâm Khí tượng thủy văn mới dự báo được lượng mưa, nhưng phải tính ra được lượng lũ về mới hữu ích cho công tác cảnh báo.
Theo ông, Việt Nam đã lắp đặt hệ thống trạm quan trắc mặt đất, tuy nhiên chưa bao phủ các radar thời tiết – công cụ trung gian giữa dự báo từ cơ quan khí tượng và trạm đo mưa. Nó cho phép nhận diện tích tụ các đám mây dông và dự báo mưa trước 48 đến 72 giờ. Từ đó, xây dựng các mô hình, phần mềm tự động để tính lượng lũ đổ về, đưa ra thứ tự xả lũ cho các hồ cùng lưu vực, giảm tải cho bậc thang cuối cùng. Bởi trên một lưu vực rộng, không phải lúc nào lượng mưa cũng giống nhau.
“Thiếu thông tin nên hiện các lệnh vận hành đưa ra thường chung chung, chưa cụ thể lưu lượng, mức xả, thời gian xả của từng hồ”, ông nói.
Nhìn lại công tác dự báo những năm qua, TS Trương Bá Kiên, Viện Khoa học Khí tượng Thuỷ văn và Biến đổi khí hậu (KTTV&BĐKH), đánh giá so với 10-15 năm trước, thời gian dự báo trước bão hiện đã sớm hơn hai ngày – tăng từ trước 3 ngày lên 5 ngày. Nhờ đó, địa phương có thêm thời gian chủ động ứng phó.
Tuy nhiên, ông chỉ ra thực tế biến đổi khí hậu đang làm khí quyển ấm, ẩm, và giàu năng lượng hơn. Hệ quả là mức độ bất thường của các hiện tượng cực đoan như mưa rất lớn, lũ quét, sạt lở đất hay dông mạnh bị khuếch đại, khiến việc dự đoán chính xác thời điểm, cường độ và diễn biến trở nên khó khăn hơn.
Bên cạnh đó, dự báo hiện nay dựa vào các mô hình truyền thống, bộc lộ giới hạn khi đối mặt với những sự kiện vượt chuẩn lịch sử. Nguyên nhân là phần lớn mô hình được xây dựng dựa trên khí hậu quá khứ, trong khi khí hậu hiện nay đã thay đổi rõ rệt. Nhiều loại hình cực đoan mới chỉ xuất hiện dày đặc trong 10-20 năm gần đây, làm cho chuỗi số liệu quan trắc chưa đủ dài và đủ đại diện để mô hình học được đầy đủ quy luật.
Đại diện cơ quan khí tượng cho biết trong ngắn hạn, hệ thống dự báo sẽ tiếp tục được nâng cấp theo thời gian thực, tích hợp đồng bộ dữ liệu khí tượng, thủy văn, môi trường, hồ chứa và địa hình số, đồng thời đẩy mạnh ứng dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và mô hình tổ hợp để nhận diện sớm các tổ hợp thời tiết nguy hiểm trước vài ngày. Định hướng của ngành là chuyển dịch mạnh sang dự báo dựa trên tác động, trong đó cảnh báo trả lời rõ ràng khu vực nào nguy hiểm, mức độ ảnh hưởng ra sao và người dân, chính quyền cần làm gì ngay.
Cảnh báo cho tương lai
Những gì xảy ra trong năm 2025 cho thấy Trái Đất đang tiến sâu hơn vào giai đoạn khí hậu cực đoan, khi các hiện tượng từng được coi là “hiếm gặp” xuất hiện với tần suất cao hơn và cường độ lớn hơn, theo TS Trương Bá Kiên. Năm 2025 có thể được xem là “năm đại diện” cho các điều kiện khí hậu trong tương lai, đặc biệt khi thế giới đang tiến gần và vượt qua ngưỡng nóng lên 1,5°C, hướng tới 2°C và cao hơn.
Theo ông Kiên, câu hỏi cần trả lời lúc này là liệu diễn tiến này có nhanh hơn hay cực đoan hơn so với các kịch bản biến đổi khí hậu Việt Nam đã xây dựng.
Theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC), ở mức nóng lên 2°C, mưa cực đoan có thể tăng 10-40%. Từ các số liệu quan trắc, kịch bản biến đổi khí hậu 2025 cho thấy các chỉ số mưa cực đoan đang tăng rõ rệt ở miền Trung, Tây Nguyên và miền núi phía Bắc. Các trận mưa bằng cả tháng, thậm chí cả mùa, đổ xuống chỉ trong vài ngày không còn là ngoại lệ, kéo theo lũ quét, sạt lở và ngập lụt nghiêm trọng trên diện rộng.
Theo Kịch bản Biến đổi khí hậu 2025 do Viện KTTV&BĐKH xây dựng, Biển Đông tiếp tục là tâm điểm của bão mạnh và siêu bão, với lượng mưa bão dự báo tăng thêm 10-30% vào giữa thế kỷ. Đáng chú ý, các cơn bão rất mạnh có chu kỳ xuất hiện dày hơn khi Trái Đất ấm lên, nghĩa là những “siêu bão” sẽ không còn hiếm như trước.
Ông nhấn mạnh, điểm đáng lo ngại nhất là thiên tai không còn xảy ra đơn lẻ, mà ngày càng mang tính tổ hợp và chuỗi: bão kết hợp triều cường và nước biển dâng gây ngập sâu ven biển; mưa lớn liên tục gây lũ chồng lũ và sạt lở dây chuyền; hạn kéo dài kết hợp sóng nhiệt gây tổn thương nghiêm trọng cho nông nghiệp, y tế và sinh kế.
“Điều này cho thấy quy luật thiên tai truyền thống đang bị phá vỡ, mùa mưa, mùa bão có xu hướng kéo dài, lệch mùa và khó dự báo hơn, trong khi thời tiết hiền hòa ngày càng ít đi”, ông Kiên đánh giá.
“Biến đổi khí hậu đang thúc đẩy ngày càng nhiều hiện tượng thiên tai phức hợp, trong đó bão, mưa cực đoan, nắng nóng và các hiểm họa khác xảy ra chồng chéo”, bà Tiziana Bonapace, ESCAP, cho biết.
Để thích ứng, chuyên gia cho rằng mấu chốt nằm ở sự chuyển dịch tư duy từ ứng phó khẩn cấp ngắn hạn, sang xây dựng năng lực chống chịu có tầm nhìn dài hạn. Quá trình này đòi hỏi thông tin rủi ro khí hậu cần được lồng ghép chặt chẽ vào quy hoạch đầu tư, hạ tầng và an sinh xã hội. Sự chuyển đổi gồm: cảnh báo sớm, lập kế hoạch dự phòng và hành động cấp địa phương, đầu tư vào công cụ kỹ thuật số giúp chuyển tải thông tin khí tượng đến người dùng một cách dễ hiểu.
TS Trương Bá Kiên cho rằng, năm 2025 không phải là hiện tượng bất thường đơn lẻ, mà là lời cảnh báo rất rõ ràng rằng Việt Nam đang tiến nhanh vào trạng thái khí hậu mới, nơi các kịch bản biến đổi khí hậu không còn là tương lai xa, mà đang dần trở thành hiện thực.
“Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải cập nhật lại các chuẩn mực thiên tai, chuẩn thiết kế và phương thức quản trị rủi ro, nếu không muốn bị động trước những gì đang diễn ra nhanh hơn, mạnh hơn và phức tạp hơn so với kinh nghiệm quá khứ”, ông nói.
Nội dung: Nguyễn Đông – Võ Thạnh – Phùng Tiên – Mây Trinh – Gia Chính
Đồ hoạ: Khánh Hoàng
Nguồn: https://vnexpress.net/chuan-bi-cho-tuong-lai-thien-tai-khac-nghiet-4999883.html
