Thành phố công nghiệp nhỏ bé Narva những ngày này trở thành tâm điểm chú ý của giới đầu tư và hoạch định chính sách châu Âu. Tại đây, Neo Performance Materials – một doanh nghiệp đến từ Canada – vừa khánh thành nhà máy chế biến đất hiếm và sản xuất nam châm lớn nhất châu lục vào giữa tháng 9.
Điều khiến giới quan sát tài chính phải nhướn mày không chỉ là quy mô dự án, mà là vị trí của nó. Nhà máy nằm sát dòng sông Narva – ranh giới tự nhiên chia cắt Estonia và Nga. Từ cửa sổ nhà máy, người ta có thể nhìn thấy lãnh thổ của cường quốc quân sự phía bên kia.
Nhà máy nam châm NEO tại Narva, thành phố ở phía đông bắc Estonia – cơ sở chuyên sản xuất nam châm đất hiếm phục vụ ngành xe điện và điện gió của châu Âu (Ảnh: Getty).
Ông Rahim Suleman, Giám đốc điều hành Neo, tỏ ra lạc quan về năng lực sản xuất. Theo kế hoạch, cơ sở này sẽ cho ra lò 2.000 tấn nam châm đất hiếm ngay trong năm nay, trước khi nâng công suất lên 5.000 tấn để chạy đua với tốc độ tăng trưởng chóng mặt của thị trường. Những linh kiện này được ví như “trái tim” của xe điện, tuabin gió, điện thoại thông minh và cả vũ khí chính xác cao.
Mặc dù vị trí địa lý đặt ra những dấu hỏi lớn về an ninh, đặc biệt khi Tổng thống Nga Vladimir Putin từng nhắc đến Narva với những tuyên bố mang tính lịch sử, nhưng xét trên khía cạnh kinh tế, đây là một nước đi có tính toán.
Estonia sở hữu hạ tầng sẵn có, nguồn nhân lực chất lượng cao và quan trọng hơn là sự hậu thuẫn mạnh mẽ về tài chính từ EU với khoản tài trợ 18,7 triệu euro. Neo cũng đã nhanh tay ký kết hợp đồng với các ông lớn trong chuỗi cung ứng ô tô như Schaeffler và Bosch, tạo tiền đề vững chắc cho đầu ra sản phẩm.
Thoát “gọng kìm” Bắc Kinh: Cuộc chiến sinh tồn
Tại sao châu Âu lại chấp nhận đặt một tài sản chiến lược vào vị trí nhạy cảm như vậy? Câu trả lời nằm ở hai chữ: Trung Quốc.
“Công xưởng thế giới” đang nắm giữ vị thế gần như độc quyền tuyệt đối. Bắc Kinh kiểm soát gần 60% sản lượng khai thác, hơn 90% sản lượng nam châm đất hiếm toàn cầu. Riêng với EU, con số phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc lên tới 98%.
Sự thống trị này được ví như “lưỡi máy chém” treo lơ lửng trên đầu nền kinh tế phương Tây. Ông Ryan Castilloux, Giám đốc điều hành Adamas Intelligence, nhận định đầy hình tượng: “Mối đe dọa vẫn còn đó. Điều này buộc phương Tây phải tỉnh táo trước những rủi ro họ đang đối mặt”.
Thực tế đã chứng minh lo ngại này không thừa. Tháng 10 vừa qua, dù Trung Quốc đồng ý hoãn áp dụng thêm biện pháp kiểm soát xuất khẩu sau cuộc gặp cấp cao Mỹ – Trung, nhưng những hạn chế trước đó vẫn còn nguyên hiệu lực. Một khảo sát từ Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc cho thấy 60% doanh nghiệp lo ngại chuỗi cung ứng bị gián đoạn, và 13% thậm chí lo sợ phải tạm dừng sản xuất.
Trong bối cảnh đó, nhà máy tại Narva được kỳ vọng đáp ứng khoảng 10% nhu cầu nam châm của EU. Con số này tuy khiêm tốn so với tổng nhu cầu ước tính 20.000 tấn của thị trường, nhưng là bước khởi đầu sống còn để phá vỡ thế độc quyền.
Bài toán kinh tế: Tiền tỷ đổi lấy nghìn tỷ
Xét về góc độ tài chính, cuộc đua đất hiếm là một bài toán chi phí – lợi ích khổng lồ. Ông Ryan Castilloux nhận định đây là vấn đề trị giá hàng tỷ USD đầu vào, nhưng lại quyết định vận mệnh của các ngành công nghiệp hạ nguồn quy mô hàng nghìn tỷ USD.
Tuy nhiên, con đường tự chủ của châu Âu không trải hoa hồng. Các nhà phân tích chỉ ra hàng loạt rào cản: thiếu vốn đầu tư, quy định hành chính rườm rà, chi phí sản xuất cao và chuỗi cung ứng nội khối còn phân mảnh. Trung Quốc, với lợi thế quy mô và các quy định môi trường lỏng lẻo hơn trong quá khứ, đã duy trì mức giá thấp khiến các đối thủ phương Tây khó cạnh tranh sòng phẳng.
Đất hiếm, nhóm khoáng sản được sử dụng để sản xuất nam châm, cực kỳ quan trọng cho các ngành ô tô, điện tử và quốc phòng (Ảnh: Adobe Stock).
Để giải quyết, EU đang triển khai kế hoạch “RESourceEU” và thành lập Liên minh Nguyên liệu thô châu Âu (ERMA). Chiến lược không chỉ dừng lại ở khai thác mới mà còn hướng tới kinh tế tuần hoàn: tái chế nam châm từ các thiết bị cũ. Đây là hướng đi dài hạn nhằm giảm bớt sự phụ thuộc vào nguồn tài nguyên thiên nhiên hữu hạn và đắt đỏ.
Song song đó, Brussels cũng đang phải “làm mới” chiến lược an ninh kinh tế, sẵn sàng sử dụng các công cụ thương mại mạnh mẽ hơn để bảo vệ lợi ích của khối trước áp lực kép: một bên là sự “bắt chẹt” nguồn cung từ Trung Quốc, một bên là chính sách bảo hộ thương mại khó đoán định từ Mỹ dưới thời ông Donald Trump.
Dù nhà máy tại Narva hay các sáng kiến tái chế có thành công, giới chuyên gia vẫn giữ cái nhìn thận trọng. Bà Caroline Messecar từ Fastmarkets nhấn mạnh rằng châu Âu cần phải tăng mạnh công suất hơn nữa mới có thể mơ đến một chuỗi cung ứng đa dạng.
Cuộc chơi đất hiếm giờ đây không còn đơn thuần là câu chuyện mua bán khoáng sản. Đó là bàn cờ thế kỷ nơi châu Âu đang chấp nhận rủi ro địa chính trị ngay sát sườn để đổi lấy sự an toàn cho dòng chảy kinh tế tương lai. Như nhận định của một chuyên gia trong ngành: “Tốc độ giờ đây là yếu tố sống còn. Chúng ta đang chạy đua với thời gian khi các quân bài thương mại có thể được lật ngửa bất cứ lúc nào”.
Nguồn: https://dantri.com.vn/kinh-doanh/chau-au-tham-gia-canh-bac-dat-hiem-dat-cuoc-tuong-lai-ngay-sat-vach-nga-20251208222312634.htm
