Chuyên gia nêu kinh nghiệm từ cuộc chiến chống ô nhiễm không khí của Bắc Kinh

Thủ đô Bắc Kinh của Trung Quốc hiện nay được Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) ca ngợi đã đạt được “điều kỳ diệu” trong cải thiện chất lượng không khí, khi có thể giành lại bầu trời xanh và không khí trong lành chỉ trong vòng hai thập kỷ.

Nhưng vào năm 2013, truyền thông quốc tế từng mô tả Bắc Kinh như trải qua “tận thế”, với bầu trời xám xịt và bầu không khí ô nhiễm, độc hại, hệ quả của nhiều năm phát triển kinh tế và đô thị hóa.

Giáo sư, Tiến sĩ Thường Kỷ Văn, Phó viện trưởng Viện Chính sách Môi trường và Tài nguyên, Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc vụ viện Trung Quốc, cho hay truyền thông nước này không gọi đây là “tận thế không khí”, nhưng thừa nhận giai đoạn 2013-2015 là thời kỳ không khí thủ đô Bắc Kinh và các vùng lân cận có chất lượng tồi tệ nhất.

Ông cho biết ô nhiễm không khí thực sự rất nghiêm trọng ở một số khu vực và một số thời điểm, khiến mọi người hít thở khó khăn khi ra ngoài, thậm chí học sinh ở một số trường phải đeo khẩu trang lên lớp, một số tòa nhà phải lắp máy lọc không khí, khiến dư luận trong và ngoài nước đặc biệt quan tâm.

“Bắc Kinh ba mặt có núi vây quanh, nên trong những ngày trời lặng gió vào mùa thu và mùa đông, các chất ô nhiễm khó bị thổi đi. Nếu lượng phát thải công nghiệp và sinh hoạt lớn, rất dễ hình thành ô nhiễm khói bụi”, ông lý giải.

Trong khi đó, lượng phát thải từ hoạt động giao thông, đốt than sưởi ấm và các nhà máy xung quanh Bắc Kinh giai đoạn này là rất lớn, đặc biệt là từ các ngành công nghiệp điện than, thép, xi măng, hóa chất ở Hà Bắc, Sơn Đông, Thiên Tân, ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng không khí khu vực.

Nhận ra ô nhiễm không khí gây hại cho sức khỏe người dân, đồng thời ảnh hưởng tiêu cực đến vốn đầu tư nước ngoài, chính phủ Trung Quốc từ năm 2014 đã “tuyên chiến với ô nhiễm”, thể hiện quyết tâm của từ trung ương đến địa phương nhằm “giành lại bầu trời xanh” và bầu không khí sạch.

Xác định nguyên nhân ô nhiễm

Là người tham gia nhiều năm vào công tác phòng chống ô nhiễm khói bụi và nghiên cứu chính sách ở Trung Quốc, giáo sư Thường cho rằng để đánh giá chất lượng không khí của một thành phố, điều đầu tiên cần làm là xem xét các chỉ số để tìm ra nguyên nhân gây ô nhiễm, rồi giải quyết theo trình tự từ dễ đến khó.

Trong số này, quan trọng nhất là nồng độ PM2.5, PM10, oxide của nitơ (NOx), oxide của lưu huỳnh (SOx)… PM2.5 là chất ô nhiễm tổng hợp với nhiều nguồn phát thải phức tạp, trong khi NOx ở khu vực đô thị chủ yếu liên quan đến khí thải giao thông, còn SOx sẽ xuất hiện nhiều nếu than đá được sử dụng nhiều.

Năm 2000, Đại học Thanh Hoa đã thực hiện nghiên cứu sử dụng phương pháp ước tính và mô hình khuếch tán để định lượng nồng độ các chất ô nhiễm, từ đó ước tính tỷ lệ đóng góp của nguồn giao thông. Kết quả nghiên cứu cho thấy các phương tiện giao thông là nguồn phát thải chính khí carbon monoxide (CO) và NOx, theo Phó giáo sư, Tiến sĩ Trương Thiếu Quân, Phó khoa Ô nhiễm không khí và Kiểm soát Học viện Môi trường thuộc Đại học Thanh Hoa.

Do đó, Bắc Kinh dần thắt chặt các tiêu chuẩn khí thải cho cả xe mới và xe đang sử dụng. Các chương trình kiểm tra và bảo dưỡng được tăng cường, kết hợp với chính sách dán nhãn môi trường để quản lý phương tiện gây ô nhiễm cao.

Năm 1999, Bắc Kinh là thành phố đầu tiên của Trung Quốc thực hiện tiêu chuẩn khí thải China I (tương đương với Euro I của châu Âu) cho xe cỡ nhỏ chạy xăng. Thành phố sau đó luôn đi đầu trong kiểm soát khí thải phương tiện mới, áp dụng các tiêu chuẩn từ China II cho đến China IV.

Thế vận hội Mùa hè năm 2008 ở Bắc Kinh là đòn bẩy để chính quyền thành phố siết kiểm soát ô nhiễm không khí hơn nữa. Bắc Kinh mở rộng đáng kể mạng lưới quan trắc chất lượng không khí, đồng thời nâng cao năng lực giám sát, phân tích và sử dụng dữ liệu.

Ngoài kiểm soát phương tiện giao thông, Bắc Kinh khi đó đã triển khai loạt biện pháp mạnh nhằm cắt giảm khí thải từ hoạt động công nghiệp và đốt than. Nhiều nhà máy được di dời sang các tỉnh lân cận, như nhà máy thép lớn nhất đã chuyển về Hà Bắc vào năm 2003.

Một báo cáo năm 2013 cho thấy Trung Quốc đã chi 10 tỷ USD cho những biện pháp này và ghi nhận tình trạng ô nhiễm không khí ở Bắc Kinh trong thời gian diễn ra Olympic giảm 29,6% so với năm 2007.

Tuy nhiên, dù đã siết kiểm soát khí thải từ phương tiện giao thông, tình trạng ô nhiễm quay trở lại với Bắc Kinh sau Olympic 2008, khi biện pháp đóng cửa hoặc hạn chế sản xuất với các nhà máy không thể kéo dài.

Trung Quốc thời kỳ này tiếp tục đẩy mạnh phát triển kinh tế, khiến ngành bất động sản tăng mạnh, kéo theo sự bùng nổ của các ngành điện than, thép, xi măng, hóa chất. Vì đây là những ngành gây phát thải lớn, nồng độ PM2.5 ở Bắc Kinh và các thành phố lân cận tăng mạnh.

Phó giáo sư Trương Thiếu Quân cho hay nồng độ PM2.5 trung bình năm 2013 ở Bắc Kinh là gần 90 µg/m³. Mức này cao gấp 2,5 lần so với tiêu chuẩn quốc gia Trung Quốc và 18 lần so với khuyến nghị từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Vấn đề là trước năm 2012, Trung Quốc chưa đưa PM2.5 vào danh mục chất ô nhiễm tiêu chuẩn. Luật Bảo vệ Môi trường cũng như Luật Phòng chống và Kiểm soát Ô nhiễm Không khí đã có các biện pháp kiểm soát ô nhiễm theo tiêu chuẩn nồng độ, nhưng không quy định về kiểm soát tổng lượng phát thải, nên không ngăn chặn được tình trạng ô nhiễm khói bụi và PM2.5.

Ông cho biết cuộc chiến chống PM2.5 còn đồng nghĩa với việc phải cắt giảm phát thải trên nhiều lĩnh vực khác như nhà máy, công nghiệp, giao thông, sinh hoạt… Khi đó, các nhà hoạch định chính sách ở Bộ Bảo vệ Môi trường còn do dự trong việc dẫn dắt những nhiệm vụ phức tạp này.

Tuy nhiên, Trung Quốc lúc này xác định bảo vệ môi trường là ưu tiên ngang hàng với phát triển kinh tế, công bằng xã hội và nhiều nhiệm vụ trọng yếu khác. Các cơ quan môi trường cũng được trao vai trò chính trị lớn hơn để thúc đẩy chính quyền địa phương và các lĩnh vực kinh tế triển khai những biện pháp kiểm soát mạnh mẽ.

“Bắc Kinh khi ấy đặt mục tiêu hạ mức ô nhiễm xuống dưới 60 µg/m³ vào năm 2017. Tôi từng nghĩ đây là nhiệm vụ bất khả thi, bởi theo nghiên cứu của đồng nghiệp, điều này đòi hỏi phải giảm phát thải các chất ô nhiễm không khí chính trên 30-40%”, ông Trương nói với VnExpress.

Quyết tâm hành động

Kể từ năm 2016, Bắc Kinh cùng các thành phố lân cận bắt đầu toàn lực thúc đẩy phòng chống và xử lý ô nhiễm không khí. Tất cả nhất trí cần giảm phát thải tại các nhà máy điện than, thép, xi măng, hóa chất, xử lý sai phạm của các doanh nghiệp thuộc nhóm “tản – loạn – ô” (tức phân bố rải rác – không tuân thủ pháp luật – xả thải không đạt chuẩn).

Đồng thời, chính quyền thành phố cũng tiếp tục giảm phát thải từ phương tiện giao thông, tăng cường trồng rừng, di dời các doanh nghiệp công nghiệp ở Bắc Kinh, kiểm soát bụi từ công trường xây dựng và đất trống.

Đến năm 2018, Trung Quốc phát động chiến dịch kiểm soát ô nhiễm cấp quốc gia, yêu cầu đến cuối năm 2020 cả nước phải thành công trong cuộc chiến bảo vệ bầu trời xanh.

Các doanh nghiệp trong lĩnh vực công nghiệp được yêu cầu đổi mới công nghệ trong quy trình sản xuất, loại bỏ thiết bị lạc hậu, lắp đặt thiết bị kiểm soát ô nhiễm. Các doanh nghiệp trong ngành điện than và thép cũng cải tiến theo giai đoạn để đạt mức phát thải siêu thấp.

Bắc Kinh từng tiêu thụ tới 30 triệu tấn than đá mỗi năm, được xác định là một trong những nguyên nhân quan trọng gây ra ô nhiễm khói bụi. Khi phân tích thành phần hóa học của PM2.5 từ năm 1998, các nhà khoa học Đại học Thanh Hoa nhận thấy tỷ lệ SOx tăng dần qua từng năm, cho thấy than đá góp phần gây ra PM2.5 như thế nào.

Đến năm 2013, gần như toàn bộ khu vực nội đô Bắc Kinh đã chuyển sang sử dụng khí tự nhiên và điện thay thế than đá để sưởi ấm. Trong giai đoạn 2013-2017, chính quyền tiếp tục trợ cấp mạnh để thay thế việc sử dụng than rải rác ở các huyện ngoại thành bằng khí tự nhiên hoặc điện. Nhờ đó, đến khoảng năm 2020, mức tiêu thụ than giảm xuống dưới một triệu tấn mỗi năm.

“Có thể nói, Bắc Kinh hiện nay về cơ bản đã trở thành một thành phố ‘không than’, với nồng độ SO2 trung bình năm chỉ còn khoảng 5 µg/m³”, ông Trương cho hay. Các ngành công nghiệp tại Bắc Kinh hiện nay chủ yếu tập trung vào công nghệ sinh học, công nghệ cao và công nghệ thông tin.

Mùa đông năm 2017 đánh dấu cột mốc quan trọng của thành phố Bắc Kinh trong cuộc chiến chống ô nhiễm không khí. Sau 5 năm thực hiện Kế hoạch Hành động Không khí Sạch, nồng độ PM2.5 trung bình hằng năm ở Bắc Kinh giảm xuống còn 58 µg/m³, vượt mục tiêu 60 µg/m³ do Quốc vụ viện đề ra, điều mà ông Trương từng cho là bất khả thi.

Năm 2024, nồng độ PM2.5 trung bình của Bắc Kinh là 30,5 μg/m³, thấp hơn 6,2% so với năm trước đó. Số ngày không khí chất lượng tốt là 290, tăng 114 ngày so với năm 2013 và là mức cao kỷ lục. Số ngày không khí ô nhiễm nặng giảm 96,6%, từ 58 ngày năm 2013 xuống còn hai ngày.

Sự đồng lòng của người dân

Giáo sư Thường cho rằng bên cạnh cách làm khoa học và các chính sách phù hợp, một trong những yếu tố quan trọng giúp chiến dịch chống ô nhiễm của Bắc Kinh thành công là sự ủng hộ của người dân cũng như doanh nghiệp.

Trong quá trình thực thi các biện pháp kiểm soát khí thải, ô nhiễm khói bụi, một số doanh nghiệp gặp khó khăn, một số người mất việc làm, khiến người dân e ngại về nguy cơ chịu ảnh hưởng tiêu cực đến kinh tế và việc làm.

Nhưng sau những đợt ô nhiễm không khí trầm trọng, người dân Bắc Kinh ngày càng quan tâm hơn đến chất lượng không khí. Khi bầu trời ngày càng xanh hơn, không khí trong lành hơn, người dân bắt đầu không còn lo lắng và ít cảm thấy phiền hà với biện pháp kiểm soát ô nhiễm khói bụi hơn.

“Khi người dân quan tâm đến sức khỏe của bản thân, đặc biệt là thế hệ tương lai, họ ủng hộ mạnh mẽ chính sách kiểm soát ô nhiễm khói bụi của chính quyền, kể cả biện pháp cứng rắn”, ông Thường cho biết.

Với các doanh nghiệp, thách thức lớn nhất nhất trong quá trình thực hiện là chi phí tốn kém để thay thế máy móc gây ô nhiễm. Tuy nhiên, khi các doanh nghiệp yếu kém, gây ô nhiễm bị đóng cửa hàng loạt, các doanh nghiệp thân thiện với môi trường lại có cơ hội vươn lên, tăng trưởng thị phần cũng như cải thiện hiệu quả kinh doanh.

Giáo sư này cho hay lợi nhuận trong năm 2016 của một số doanh nghiệp thép đã bù đắp cho khoản lỗ của nhiều năm trước, và ngày càng nhiều doanh nghiệp bắt đầu chủ động phòng chống ô nhiễm. “Hiệu quả kinh doanh được cải thiện, lượng phát thải gây ô nhiễm giảm mạnh, và sự phát triển của Trung Quốc dần đi vào quỹ đạo phát triển chất lượng cao”, ông nói.

Ông cho rằng các yếu tố chính đã giúp Bắc Kinh chiến thắng ô nhiễm gồm chính quyền trung ương chú trọng văn minh sinh thái, siết trách nhiệm địa phương, triển khai chiến lược kiểm soát ô nhiễm dài hạn, chuyển đổi xanh, cân bằng giữa phát triển kinh tế – xã hội và bảo vệ môi trường, hoàn thiện chính sách và luật pháp, cũng như khuyến khích người dân tham gia lối sống xanh.

“Những biện pháp trên đã được Trung Quốc áp dụng hiệu quả, trở thành quốc gia có tốc độ xử lý ô nhiễm khói bụi nhanh nhất trong số các cường quốc. Đây cũng là bài học kinh nghiệm đáng tham khảo đối với Việt Nam”, ông nói.

Tình trạng ô nhiễm khói bụi nghiêm trọng đã giảm đáng kể ở Trung Quốc, nhưng thỉnh thoảng vẫn xuất hiện trở lại. Điều này cho thấy các biện pháp phòng chống ô nhiễm đã phát huy hiệu quả nhưng chưa thực sự bền vững.

Ông Thường cho rằng Bắc Kinh cần kiên trì con đường phát triển kinh tế xã hội đồng bộ với thực thi chính sách xanh. Để làm được điều này, Bắc Kinh cần tăng cường khai thác và sử dụng năng lượng tái tạo, đẩy mạnh phát triển hệ thống công nghiệp, kiến trúc và giao thông xanh.

“Ô nhiễm khói bụi luôn là vấn đề gây đau đầu trong quá trình phát triển công nghiệp hóa của một quốc gia, nhưng chỉ cần tiếp cận vấn đề dưới góc nhìn khoa học, áp dụng các biện pháp hiệu quả, chúng ta hoàn toàn có thể ngăn ngừa và kiểm soát”, giáo sư nói.

Hồng Hạnh – Như Tâm