Cuộc đời trầm luân của nghệ sĩ Thương Tín

Diễn viên gạo cội qua đời tối 8/12 sau thời gian bệnh nặng ở nhà riêng tại Phan Rang, Khánh Hòa. Hay tin, nghệ sĩ Kim Cương – bà bầu đoàn kịch từng nâng đỡ Thương Tín – bàng hoàng, nhớ đến những ngày cả hai diễn chung sân khấu, chia sẻ từng hộp cơm trong hậu trường. “Vậy là Sáu Tâm đi thật rồi”, bà nói.

Sáu Tâm trong Biệt động Sài Gòn, Lưu Kỳ Vọng của Ván bài lật ngửa là những vai diễn giúp Thương Tín trở thành mảnh ghép không thể thiếu của điện ảnh miền Nam 50 năm qua. Ông đến với nghề diễn như định mệnh, dẫu xuất thân không phải con nhà nòi.

Thương Tín lớn lên trong một gia đình đông con ở quê nghèo miền Trung, anh cả của tám người em. Thuở bé, cha ông – một thanh tra y tế địa phương – cùng vợ con sinh sống khắp các tỉnh, từ Quy Nhơn ra Huế, lên Buôn Mê Thuột, trước khi định cư ở Phan Rang. Hơn 10 tuổi, ước mơ diễn xuất dần len lỏi trong ông khi xem các trích đoạn kịch của Kim Cương, Thẩm Thúy Hằng. Cậu bé gầy gò, da ngăm thường dán mắt vào màn hình tivi đen trắng, thuộc làu các lời thoại trong những vở như Lá sầu riêng, Dưới hai màu áo. “Khi ấy, tôi không nghĩ sau này có cơ duyên gặp gỡ, đứng cùng sân khấu với họ, thậm chí có mối thâm tình”, Thương Tín từng nói.

Dù học giỏi văn lẫn toán, ông chỉ mê diễn, tâm trí thường nghĩ về những bộ áo mão cân đai, ánh đèn màu chớp tắt mỗi khi có đoàn hát về thị trấn. Một lần, ông bỏ học trốn nhà theo một gánh cải lương, lưu lạc lên Tây Nguyên. Cha ông sau này bắt gặp con đang cắm trại biểu diễn ở Buôn Mê Thuột. Không buộc được con bỏ nghề, người cha quyết định cho ông thi vào Trường Quốc gia Âm nhạc – Kịch nghệ (nay là Đại học Sân khấu Điện ảnh TP HCM), khoa Thoại kịch. Sau bốn năm học, Thương Tín dần bước vào nghề, khởi điểm là diễn viên của Đoàn kịch nói Nam bộ (sau này đổi tên thành đoàn kịch Cửu Long Giang).

Thương Tín hội ngộ dàn diễn viên ‘Biệt động Sài Gòn’

Nhờ khuôn mặt nam tính với đôi mắt sâu, giàu biểu cảm, Thương Tín nhanh chóng thành ngôi sao của đoàn, diễn cả vai kép chánh lẫn kép độc. Có thời điểm, ông là gương mặt bán vé, được treo bức chân dung lớn ở mặt tiền nơi dựng rạp. Tên tuổi dần lan xa, ông được nhiều bầu kịch săn đón, trong đó có minh tinh Thẩm Thúy Hằng. Trong hồi ký phát hành năm 2015, Thương Tín cho biết khi ông về đoàn Bông Hồng của Thẩm Thúy Hằng, nhiều tài tử đóng kép chánh, như Huỳnh Thanh Trà, Vân Hùng. Dù vậy, ông vẫn được giao nhiều vai quan trọng, trở thành tên tuổi hàng đầu.

Sau này, ông đầu quân về đoàn kịch Kim Cương, lập tức tỏa sáng với Bông hồng cài áo, Vực thẳm chiều cao, Huyền thoại mẹ, Tanhia. Bà “bầu” Kim Cương cho biết một trong những vở khiến bà khắc ghi khi đóng cùng Thương Tín là Trà hoa nữ – tác phẩm Kim Cương chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Alexandre Dumas (con). Thể hiện chuyện tình bi kịch ở Pháp giữa thế kỷ 19, Kim Cương nói ở nhiều suất diễn, hàng trăm khán giả trong rạp rưng rưng theo từng lời thoại nhân vật, mà Thương Tín là một trong những sức hút chính.

Giữa thập niên 1980, Thương Tín chạm đến đỉnh cao khi lấn sân điện ảnh, tiêu biểu là Biệt động Sài Gòn. Sinh thời, đạo diễn Long Vân ấp ủ thực hiện tác phẩm xoay quanh những chiến công của đội biệt động thời kháng chiến. Ban đầu, đạo diễn định giao vai người lính Sáu Tâm cho nghệ sĩ Hoàng Dũng, nhưng ông băn khoăn vì Hoàng Dũng không có vẻ ngoài dãi dầu sương gió của một chiến sĩ biệt động.

Thương Tín vào vai Sáu Tâm trong phim “Biệt động Sài Gòn”

Một lần, ông vào đoàn kịch Cửu Long Giang chơi, đang uống cà phê vỉa hè thì gặp Thương Tín ngồi một mình, vẻ mặt lầm lì, ít nói. Long Vân chủ động gợi chuyện: “Một ngày anh uống mấy cốc cà phê?”. Thương Tín trả lời: “Cà phê thì ăn thua gì, chủ yếu là nhậu ấy chứ”. Trao đổi vài câu, đạo diễn nhận ra đây là gương mặt ông đang tìm và mời thử vai Sáu Tâm.

Một trong những phân cảnh kinh điển là Sáu Tâm liều mình cắt ngang đoàn xe Thứ trưởng bộ Ngoại giao Mỹ để ném mìn. Theo kịch bản gốc, anh sống đến hết phim, tuy nhiên, biên kịch sau đó quyết định nhân vật chết vì bị đồng đội phản bội. Tác phẩm thu hút hơn 10 triệu lượt người đến rạp, nhiều nơi phải xếp hàng để mua vé. Đến nay, phim vẫn được đông đảo công chúng tìm xem, đạt gần 10 triệu lượt truy cập mỗi tập trên kênh YouTube.

Không chỉ đóng khung với dạng nhân vật anh hùng nghĩa khí, Thương Tín biến hóa với vai phản diện. Sinh thời, tài tử Chánh Tín dành nhiều lời ngưỡng mộ Thương Tín khi diễn cùng trong Ván bài lật ngửa (đạo diễn Khôi Nguyên). Đóng thiếu tá Lưu Kỳ Vọng, Thương Tín ghi dấu bên cạnh vai nam chính – Trung tá Nguyễn Thành Luân (Chánh Tín thủ vai). Từ ánh mắt sắc lạnh, cái nhếch mép cùng vẻ mặt toan tính với nốt ruồi bên mép, Thương Tín khắc họa vẻ nham hiểm của nhân vật, dù phân cảnh khá ít so với thời lượng tám tập.

Thương Tín trong trích đoạn ‘Ván bài lật ngửa’

Tương tự, với vai Lý Đại Đường trong SBC (Săn bắt cướp, đạo diễn Trần Phương) – lấy cảm hứng từ tướng cướp Bạch Hải Đường, Thương Tín làm nên một trong những nhân vật phản diện độc đáo bậc nhất màn ảnh cuối những năm 1980. Diễn viên từng nói khi nhận kịch bản, ông dành nhiều ngày đến thăm các tử tù, cảm nhận không khí của trại giam để lấy chất liệu nhập vai. Khi ra rạp, SBC “cháy” vé đến mức chính đạo diễn không thể tìm được vé cho người thân.

Thập niên 1990, giai đoạn chuyển đổi của điện ảnh Việt với sự góp mặt của nhiều đơn vị tư nhân, Thương Tín tiếp tục là cái tên được quan tâm. Ông góp mặt ở hàng trăm dự án phim nhựa lớn nhỏ, đa thể loại từ hình sự đến tâm lý. Diễn viên từng cho biết có năm, ông đóng phim “như chạy show” với 12 tác phẩm, sáng vai này, trưa và tối phim khác.

Đa số vai diễn của Thương Tín có câu chuyện quá khứ phức tạp, yêu cầu diễn viên thể hiện được khả năng đào sâu tâm lý. Theo đạo diễn Phương Điền, một trong những điểm nổi bật ở Thương Tín là đôi mắt giàu chiều sâu cùng lối biểu cảm đa dạng. “Điều đó khiến anh giống như một nghệ sĩ được ‘tổ đãi’, ghi dấu ấn ở hầu hết nhân vật anh đóng”, đạo diễn nói.

Một thời lẫy lừng, sang thập niên 2000, Thương Tín dần vắng bóng, gây chú ý chủ yếu về đời tư. Thỉnh thoảng, một số đạo diễn mời ông đóng vai phụ trong các phim điện ảnh như Ngũ quái Sài Gòn (2006), Đoạt hồn (2014), Mỹ nhân Sài thành (2018). Một giai đoạn, sức khỏe ông xuống dốc, phải ngưng công việc đóng phim, kinh tế sa sút.

Đôi lần trò chuyện với truyền thông, diễn viên cho biết thấm nỗi cay đắng phải gánh chịu từ quá khứ nhiều ồn ào, cùng thói quen tiêu xài phung phí. Theo diễn viên, đóng mỗi phim, trung bình ông được trả cátxê một chỉ vàng nhưng lại tiêu hết hai, ba cây vàng. “Điều tôi tiếc nuối nhất là giá như ngày đó bỏ chút thời gian để đầu tư vào đất đai, kinh doanh, có lẽ đời tôi đỡ khổ hơn”, ông từng nói.

Sau đại dịch, cuộc sống Thương Tín dần xuống dốc vì biến cố đột quỵ lẫn gánh nặng tài chính. Ông làm nhiều công việc để kiếm sống, đắp đổi qua ngày. Cuối năm 2021, Thương Tín làm shipper cho quán ăn của một nhà hảo tâm. Làm được một tháng, ông xin nghỉ vì công việc không phù hợp thể trạng, chân còn chịu di chứng từ lần tai biến trước đó. Diễn viên phải dọn đồ đạc khỏi nhà trọ ở quận 12 (cũ), xin khất tiền thuê để chuyển đến sống cùng nhạc sĩ Tô Hiếu – người giúp đỡ ông những năm cuối đời.

Có thời gian, ông được mời đi hát ở các tỉnh với mức thù lao khoảng 5-7 triệu đồng mỗi show. Dù nói ngọng vì di chứng sau đột quỵ, ông vẫn được khen hát mùi mẫn, rõ lời. Sức khỏe dần khá hơn, ông hy vọng tổ chức một số đêm nhạc thiện nguyện, tiền bán vé dùng hỗ trợ các bệnh nhân nhi, cũng như quay MV nhạc xưa để tri ân khán giả. Thế nhưng, cuối năm 2024, ông bị ngã khi bước xuống từ xe khách, phải nhập viện, được chẩn đoán thoái hóa khớp gối phải, gãy xương bánh chè. Diễn viên sống nương nhờ nhà Tô Hiếu một thời gian rồi trở về quê, được các em ruột đóng góp sinh hoạt phí, thay phiên chăm sóc.

Thương Tín trải qua nhiều mối tình lẫn hôn nhân, đều kết thúc không trọn vẹn. Về những ồn ào ái tình, diễn viên từng cho biết không trách ai, quan niệm “đời có vay có trả”. Đôi lần, ông vẫn ấp ủ hy vọng tìm được một người hiểu và thương mình, chịu ở bên ông đến cuối đời.

Hạnh phúc tuổi xế chiều của nghệ sĩ là chứng kiến các con dần khôn lớn. Con trai Thương Tín của người vợ đầu – anh Bùi Thanh Tùng – một thời gian đi hát ở phòng trà, sau đó kết hôn. Diễn viên từng áy náy khi về già vẫn không có điều kiện hỗ trợ con làm một sản phẩm âm nhạc nào.

Con thứ hai – Bùi Thanh Thảo, đang học cấp hai – là nguồn an ủi của ông ở tuổi ngoài 60. Những khi mệt mỏi, nhìn con lý lắc, tạo dáng trước điện thoại, ông như vơi hết nhọc nhằn. Cô bé có năng khiếu diễn xuất giống cha nên ông thường trêu là “diễn viên tương lai”. Trước khi sức khỏe suy yếu, Thương Tín vẫn gửi gắm các đồng nghiệp – như nghệ sĩ Trịnh Kim Chi, mong con được trau dồi trong lớp đào tạo diễn viên nhí.

“Sau một đời thăng trầm, niềm mong mỏi duy nhất của tôi là được thấy con gái trưởng thành”, ông từng cho biết.

Mai Nhật