Gỡ điểm nghẽn phát triển kinh tế số

Việt Nam đang đặt mục tiêu đến năm 2030 và 2045 trở thành quốc gia phát triển, hiện đại. Là đầu tàu kinh tế của cả nước, TP.HCM có nhiều tiềm năng, cơ hội để hiện thực hóa đầy đủ và sớm đạt được mục tiêu này nếu hành động quyết liệt.

Cần phát triển “hạ tầng kép”

Để đạt được mục tiêu tăng trưởng GRDP trên 10% trong giai đoạn 2026-2030, một con số đầy tham vọng so với mức dự kiến 8,3% của năm 2025, TP.HCM không thể chỉ dựa vào việc mở rộng quy mô của các ngành kinh tế truyền thống vốn đang thâm dụng lao động và tài nguyên.

Động lực tăng trưởng mới bắt buộc phải đến từ việc gia tăng hiệu suất thông qua kinh tế số, lĩnh vực đang có tốc độ tăng trưởng trung bình 20%/năm, gấp ba lần tốc độ tăng trưởng GDP chung.

Sự chuyển dịch mô hình kinh tế số của TP.HCM cần tập trung vào chiến lược “hạ tầng kép” và tái định vị chuỗi giá trị dựa trên 3 nền tảng.

Thứ nhất là chuyển dịch từ “gia công” sang “thiết kế và sáng tạo” trong công nghiệp công nghệ. Thay vì cạnh tranh thu hút các nhà máy lắp ráp vốn đòi hỏi quỹ đất và năng lượng lớn – những thứ TP.HCM đang khan hiếm, thành phố nên tập trung vào khâu thiết kế và đóng gói thử nghiệm trong ngành công nghiệp bán dẫn và vi mạch.

TP.HCM hiện đã có Khu công nghệ cao và Trung tâm điện tử vi mạch bán dẫn. Đây là nền tảng để phát triển các sản phẩm “Make in Vietnam” như chip ứng dụng cho đô thị thông minh (IoT), quan trắc môi trường và y tế. Việc nắm giữ khâu thiết kế sẽ giúp giá trị gia tăng ở lại với TP.HCM thay vì chảy ra nước ngoài.

Thứ hai là phát triển “hạ tầng kép” gồm công nghệ đi đôi với văn hóa – nhân lực. Một mô hình kinh tế số bền vững không chỉ cần 5G hay Data Center (hạ tầng cứng) mà cần một “hệ điều hành” xã hội tương thích (hạ tầng mềm).

Nghiên cứu của Viện Phát triển kinh tế số Việt Nam (VIDE) chỉ ra rằng điểm nghẽn của chúng ta không chỉ là thiếu công nghệ mà là thiếu văn hóa tuân thủ và tư duy số.

Chuyển dịch sang kinh tế số phải bắt đầu từ việc chuẩn hóa dữ liệu và quy trình trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), giúp họ tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu thông qua các nền tảng số minh bạch.

Thứ ba là số hóa toàn diện hạ tầng logistics và cảng biển. Với siêu dự án Cảng trung chuyển quốc tế Cần Giờ và hệ thống cảng hiện hữu, TP.HCM cần áp dụng AI và blockchain vào quản lý vận hành để biến logistics thành một ngành dịch vụ giá trị gia tăng cao chứ không chỉ là vận tải.

Ví dụ, Tổng công ty Tân Cảng Sài Gòn đã áp dụng e-port và AI để tối ưu hóa luồng hàng, giảm thời gian chờ đợi và chi phí logistics – yếu tố sống còn để tăng sức cạnh tranh cho hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam.

Nhìn thấu những điểm nghẽn lớn nhất

Dù sở hữu tiềm năng lớn, con đường phát triển kinh tế số của TP.HCM đang đối mặt với những lực cản nghiêm trọng. Tôi cho rằng có hai nhóm điểm nghẽn chính về hạ tầng cứng (đô thị) và thể chế (cơ chế vận hành).

TP.HCM đang chịu sức ép của mô hình “đô thị nén”. Tình trạng kẹt xe, ngập nước và ô nhiễm môi trường không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng sống mà còn làm tăng chi phí vận hành của nền kinh tế.

Một nền kinh tế số cần sự lưu thông nhanh chóng của hàng hóa (logistics) và con người, nhưng hạ tầng giao thông hiện tại đang tắc nghẽn, làm giảm hiệu quả của các mô hình thương mại điện tử và dịch vụ giao hàng nhanh.

Thứ hai là điểm nghẽn về thể chế và tâm lý “sợ sai”, đây cũng là điểm nghẽn lớn. Trong khi công nghệ thay đổi từng giờ, thì khung pháp lý lại thay đổi theo chu kỳ có thể tính bằng năm.

Chúng ta thiếu hụt khung pháp lý cho các mô hình mới. Các vấn đề như tài sản số, quản lý dữ liệu xuyên biên giới, hay trí tuệ nhân tạo (AI) vẫn chưa có hành lang pháp lý rõ ràng. Điều này khiến các nhà đầu tư công nghệ ngần ngại rót vốn lớn hoặc đặt trụ sở R&D tại đây vì rủi ro pháp lý.

Nghẽn dòng vốn đầu tư công cũng cần chú trọng để ngăn ngừa. Dù TP.HCM cần khơi thông hơn 804.000 tỉ đồng vốn đầu tư, nhưng tỉ lệ giải ngân thường xuyên thấp. Khi “vốn mồi” từ Nhà nước bị tắc, hạ tầng số và các dự án trọng điểm bị đình trệ, kéo theo sự chững lại của đầu tư tư nhân.

Tận dụng triệt để “cơ hội kim cương”

TP.HCM đang nỗ lực giải quyết điểm nghẽn lớn nhất – sự trễ nhịp về thể chế và cơ chế vận hành, thông qua việc tận dụng triệt để Nghị quyết 98. Đây được xem là “cơ hội kim cương” để thành phố thực hiện các cơ chế đột phá chưa từng có tiền lệ.

TP.HCM đang triển khai cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (Sandbox) cho các lĩnh vực công nghệ mới và tài chính.

Cụ thể, trong định hướng xây dựng Trung tâm Tài chính quốc tế (IFC), TP.HCM đang xây dựng khung pháp lý để các công ty Fintech và tài sản số hoạt động trong một môi trường được kiểm soát, nơi họ được miễn trừ trách nhiệm pháp lý nếu rủi ro xảy ra không do cố ý. Điều này trực tiếp giải quyết tâm lý “sợ sai” và khuyến khích đổi mới sáng tạo.

Để thực sự phá vỡ điểm nghẽn, cần chú trọng 3 điểm chính. Đầu tiên là rút ngắn thời gian thử nghiệm Sandbox. Nghị quyết 98 có thời hạn 5 năm và chúng ta đã đi qua gần nửa chặng đường. Thành phố cần đẩy nhanh quy trình xét duyệt cho các dự án vào Sandbox. Thay vì chờ đợi sự hoàn hảo, hãy cho phép thử nghiệm (beta-testing) chính sách đối với các mô hình kinh tế chia sẻ, AI và tài sản số ở quy mô nhỏ (như Khu công nghệ cao hoặc Công viên phần mềm Quang Trung) để rút kinh nghiệm nhanh.

Tiếp theo là chuyển từ “quản lý” sang “kiến tạo” dữ liệu, thay vì chỉ tập trung quản lý chặt dữ liệu, chính quyền cần mạnh dạn mở dữ liệu (Open Data) nhiều hơn. Việc công khai các tập dữ liệu về giao thông, quy hoạch, môi trường (đã được ẩn danh) sẽ cho phép các start-up công nghệ tham gia giải quyết các bài toán đô thị thay cho Nhà nước, tạo ra các giải pháp sáng tạo mà không tốn ngân sách.

Cạnh đó là bảo vệ cán bộ dám đột phá. Cần cụ thể hóa quy định bảo vệ cán bộ dám nghĩ dám làm trong lĩnh vực chuyển đổi số. Chuyển đổi số là làm cái mới, rủi ro là không tránh khỏi. Nếu không có cơ chế bảo vệ rủi ro thi hành công vụ rõ ràng, bộ máy có thể chậm lại vì sợ sai.