Hộ kinh doanh và “trách nhiệm vô hạn”

Trường hợp giả định: Một chủ tiệm tạp hóa vi phạm quy định phòng cháy chữa cháy bị phạt hành chính nhưng chây ì không nộp. Cơ quan chức năng trừ tiền từ tài khoản kinh doanh, phát hiện tài khoản không đủ. Câu hỏi đặt ra liệu có thể truy đến tài khoản cá nhân của chủ hộ kinh doanh và các thành viên tham gia kinh doanh (có thể là vợ hoặc chồng, bố mẹ…) hay không?

Trước đây, câu trả lời có thể chưa thực sự rõ ràng. Nghị định số 296/2025/NĐ-CP, có hiệu lực từ 1/1/2026, đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi khẳng định “chế độ trách nhiệm vô hạn” của hộ kinh doanh không còn là nguyên tắc lý thuyết mà trở thành cơ chế thi hành cụ thể.

Theo đó, trong trường hợp giả định trên, nếu tài khoản kinh doanh không đủ, tiền sẽ được khấu trừ từ tài khoản cá nhân của chủ hộ kinh doanh và các thành viên tham gia kinh doanh (có tên trong giấy đăng ký).

Quy định mới một mặt là công cụ để siết chặt kỷ cương, mặt khác thiết nghĩ cần có những hướng dẫn chi tiết hơn để đảm bảo tính khả thi và phù hợp trong quá trình đưa các chế tài liên quan vào cuộc sống.

Việt Nam có hơn 5 triệu hộ kinh doanh (Ảnh minh họa: Thành Đông)

Khoản 5 Điều 4 tại Nghị định 296 thiết lập nguyên tắc cưỡng chế theo tầng: đầu tiên là tài sản chung của hộ kinh doanh, nếu không đủ mới đến tài sản riêng của các thành viên tham gia kinh doanh. Đây không phải là thay đổi về bản chất trách nhiệm tài sản của hộ kinh doanh, vì cơ chế chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản đã được ghi nhận tại Điều 79 của Nghị định 01/2021/NĐ-CP về đăng ký doanh nghiệp. Điểm mới là lần đầu tiên có một nghị định chuyên biệt quy định chi tiết trình tự, thủ tục để hiện thực hóa nguyên tắc này trong cưỡng chế hành chính.

Hiện nay, ranh giới giữa tài sản chung và tài sản riêng trong hộ kinh doanh chưa được hướng dẫn chi tiết. Nghị định không định nghĩa rõ hai khái niệm này. Điều này đặt ra câu hỏi, ví dụ như một chiếc xe ô tô đứng tên vợ nhưng được mua bằng tiền thu nhập từ kinh doanh có phải là tài sản chung? Một căn nhà thừa kế nhưng hiện dùng làm địa điểm kinh doanh thì sao?

Điểm mấu chốt nằm ở việc xác định đối tượng chịu trách nhiệm. Nghị định 296 xác lập cơ chế ưu tiên tài sản chung của hộ kinh doanh, nếu không đủ thì có thể chuyển sang tài sản riêng của các thành viên trong hộ kinh doanh. Việc xác định thành viên và ranh giới tài sản trên thực tế sẽ phải bám theo hồ sơ đăng ký hộ kinh doanh, thỏa thuận nội bộ và pháp luật liên quan. Nhưng thực tế hộ kinh doanh Việt Nam thường hoạt động theo kiểu gia đình phụ giúp, nghĩa là vợ, chồng, con cái tham gia lao động nhưng không đăng ký chính thức. Liệu quy định này có tạo ra động cơ để các hộ kinh doanh cố tình không đưa thành viên gia đình vào giấy phép nhằm tránh rủi ro pháp lý?

Nghị định dành toàn quyền cho người có thẩm quyền ra quyết định cưỡng chế được áp dụng một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế cùng lúc, nếu xét thấy một biện pháp không đủ. Đây là bước tiến so với Nghị định 166/2013, vốn bắt buộc tuân thủ thứ tự cứng nhắc. Tuy nhiên, sự linh hoạt này cũng tiềm ẩn rủi ro lạm quyền nếu thiếu tiêu chí rõ ràng.

Vậy căn cứ nào để xác định việc áp dụng một biện pháp cưỡng chế tài sản đối với hộ kinh doanh là không đủ và phải áp dụng đồng thời nhiều biện pháp? Nghị định chỉ nêu nguyên tắc chung là căn cứ vào nội dung, tính chất, mức độ, điều kiện thi hành mà chưa có hướng dẫn cụ thể. Giả sử một quyết định phạt 10 triệu đồng có thể vừa bị khấu trừ lương, vừa bị phong tỏa tài khoản, lại còn bị kê biên tài sản nếu người có thẩm quyền cho rằng cần thiết. Làm sao đảm bảo tính cân đối và tránh “dùng búa tạ đập ruồi”?

Hiệu quả của chính sách cưỡng chế không nên chỉ đo bằng tỷ lệ thu hồi tiền phạt mà phải là tỷ lệ tuân thủ tự nguyện. Nghị định 296 tập trung vào việc hoàn thiện công cụ cưỡng chế nhưng thiếu vắng cơ chế khuyến khích tuân thủ tự nguyện. Không có quy định nào về miễn giảm hoặc hoãn thực hiện đối với hộ kinh doanh gặp khó khăn thực sự, không có thời hạn gia hạn nộp phạt, không có phương án trả góp cho các khoản phạt lớn.

Điều này tạo ra nghịch lý như một hộ kinh doanh nhỏ vi phạm không nghiêm trọng nhưng lại bị cưỡng chế nặng nề vì không có tiền nộp ngay, trong khi một doanh nghiệp lớn có thể chây ì có chiến lược bằng cách tranh chấp, khiếu nại kéo dài.

Thiết nghĩ, để chính sách cưỡng chế không trở thành gánh nặng mà thực sự là công cụ hiệu quả, cần có những bổ sung cụ thể. Thứ nhất, cần ban hành thông tư hướng dẫn chi tiết về tiêu chí xác định tài sản chung và tài sản riêng của hộ kinh doanh, kèm theo các tình huống điển hình. Việc xây dựng bộ tiêu chí định lượng để xác định “tài sản chung” sẽ giúp tránh việc tùy tiện áp dụng. Ví dụ, quy định rõ tài sản mua bằng nguồn tiền nào, trong thời gian nào sẽ được coi là tài sản chung phục vụ kinh doanh.

Thứ hai, thiết lập đầu mối tiếp nhận phản ánh và giám sát việc thi hành cưỡng chế. Cần công khai hóa dữ liệu về các vụ việc cưỡng chế như tổng số quyết định, số tiền thu được, số vụ khiếu nại, kết quả giải quyết. Tính minh bạch sẽ là công cụ kiểm soát quyền lực hiệu quả nhất.

Thứ ba, bổ sung cơ chế gia hạn và trả góp cho hộ kinh doanh gặp khó khăn thực sự. Điều 9 Nghị định 296 đã quy định các trường hợp tạm đình chỉ, đình chỉ cưỡng chế nhưng chưa có quy định về hoãn thi hành có điều kiện. Cần cho phép cơ quan có thẩm quyền xem xét hoãn hoặc cho phép trả góp nếu hộ kinh doanh chứng minh được khó khăn tạm thời như mùa vụ kém, dịch bệnh, tai nạn… và cam kết tuân thủ lộ trình cụ thể.

Thứ tư, tăng cường chế tài đối với hành vi tẩu tán tài sản. Cần quy định hình phạt bổ sung hoặc phạt chậm nộp tăng thêm nếu phát hiện hành vi cố tình giấu giếm, chuyển nhượng tài sản để trốn tránh nghĩa vụ. Đồng thời cần rút ngắn thời gian xử lý. Hiện nay, từ lúc vi phạm đến khi thu hồi được tài sản có thể kéo dài hàng tháng, trong khi tài sản đã được tẩu tán.

Nghị định 296 là bước đi cần thiết để hiện thực hóa nguyên tắc trách nhiệm vô hạn, chấm dứt tình trạng hộ kinh doanh vi phạm mà chẳng ai chịu trách nhiệm. Cùng với đó, cán bộ thi hành cưỡng chế cần được tập huấn kỹ lưỡng; cơ chế giám sát phải được thiết lập song song với quá trình cưỡng chế. Cơ quan chức năng cần cân bằng giữa mục tiêu thu hồi tiền phạt và mục tiêu duy trì hoạt động kinh tế. Một hộ kinh doanh bị cưỡng chế quá mức có thể phá sản, dẫn đến mất việc làm và gánh nặng cho hệ thống an sinh xã hội.

Việc xây dựng một hệ thống thực thi pháp luật nghiêm minh là cần thiết nhưng đồng thời cũng nhân văn, động viên người dân và tạo điều kiện cho họ duy trì hoạt động, phát triển kinh doanh, tuân thủ pháp luật, tiếp tục đóng góp cho xã hội.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!