Kinh tế lifestyle: Khi đô thị phải tái định nghĩa lại khái niệm tăng trưởng

Sự xuất hiện của kinh tế lifestyle vì thế không mang tính lựa chọn, mà là phản ứng mang tính cấu trúc của xã hội đô thị trước một mô hình tăng trưởng đang bộc lộ chi phí biên ngày càng lớn.

Khi tăng trưởng không còn “rẻ”

Trong giai đoạn đầu phát triển, tăng trưởng đô thị thường có chi phí thấp: mở rộng không gian, tăng đầu tư, hút lao động, phát triển hạ tầng. Nhưng đến một ngưỡng nhất định, mỗi điểm phần trăm tăng trưởng mới đòi hỏi chi phí xã hội cao hơn lợi ích nó mang lại.

TP.HCM đang ở chính ngưỡng này.

Kẹt xe không chỉ là vấn đề giao thông, mà là chi phí thời gian và sức khỏe. Ô nhiễm không chỉ là môi trường, mà là chi phí y tế và năng suất lao động. Thiếu không gian công cộng không chỉ là vấn đề quy hoạch, mà là sự suy giảm vốn xã hội và gắn kết cộng đồng. Những chi phí này không xuất hiện trong bảng cân đối GDP, nhưng được người dân cảm nhận rất rõ trong đời sống hàng ngày.

Ở điểm này, tăng trưởng không còn được cảm nhận như “tiến bộ”, mà như áp lực phải chịu đựng. Đây là thời khắc mà các lý thuyết kinh tế cổ điển không còn đủ sức giải thích hành vi xã hội.

Khi người dân không thể thay đổi mô hình tăng trưởng bằng lá phiếu chính trị, họ làm điều đó bằng hành vi tiêu dùng. Đây là điều đang diễn ra rõ rệt tại các đô thị lớn.

Người trẻ và tầng lớp trung lưu tại TP.HCM không nhất thiết tiêu nhiều tiền hơn, nhưng họ chuyển hướng chi tiêu: từ sở hữu sang trải nghiệm; từ tiện lợi sang ý nghĩa và từ tiêu dùng đại trà sang cá nhân hóa. 

Họ tìm đến yoga, trị liệu tinh thần, không gian xanh, quán cà phê có câu chuyện, sản phẩm bền vững, cộng đồng có bản sắc. Kinh tế lifestyle hình thành từ chính những lựa chọn đó, như một cơ chế tự điều chỉnh của thị trường trước sự bão hòa của mô hình tăng trưởng cũ.

Vấn đề nằm ở chỗ: chính sách lại đi sau thị trường. Nhà nước vẫn quản lý nền kinh tế theo logic dòng chảy hàng hóa – sản xuất – lưu thông, trong khi giá trị mới lại nằm ở cảm xúc, trải nghiệm và sự khác biệt.

Kinh tế lifestyle và nghịch lý năng suất

Một phản biện thường gặp là kinh tế lifestyle tạo ra nhiều việc làm dịch vụ, nhưng năng suất thấp. Phản biện này đúng một phần, nhưng chưa đủ sâu.

Vấn đề không phải năng suất thấp hay cao, mà là năng suất đang được đo sai. Trong kinh tế lifestyle, giá trị không nằm ở số lượng sản phẩm trên mỗi giờ lao động, mà ở khả năng giữ chân người tiêu dùng, giữ chân nhân lực, kéo dài thời gian chi tiêu trong đô thị.

Một quán cà phê trải nghiệm, một không gian sáng tạo, một khu phố đi bộ sống động có thể không tạo ra giá trị lớn trong thống kê sản xuất, nhưng lại tăng sức hấp dẫn tổng thể của đô thị, từ đó tác động gián tiếp đến đầu tư, du lịch, chất lượng nguồn nhân lực. Đây là dạng giá trị lan tỏa mà mô hình quản lý hiện nay gần như không tính đến.

Mâu thuẫn cốt lõi của TP.HCM nằm ở đây.

Đô thị vẫn được quy hoạch và quản lý theo tư duy nhà máy: phân khu chức năng cứng;giờ giấc rõ ràng và hoạt động được phép hay không được phép. 

Trong khi kinh tế lifestyle đòi hỏi đô thị vận hành như hệ sinh thái sống: không gian lai ghép; thời gian linh hoạt và thử nghiệm liên tục. 

Khi mọi thứ đều phải “đúng quy định” ngay từ đầu, các mô hình lifestyle chỉ có thể tồn tại ở dạng nhỏ lẻ, ngắn hạn, hoặc phải chấp nhận đánh đổi bản sắc để phù hợp với khung quản lý cứng nhắc.

Đây là lý do vì sao TP.HCM có nhiều sáng kiến, nhưng ít mô hình đủ lớn để trở thành ngành kinh tế thực sự.

Kinh tế lifestyle là bài toán thể chế, không phải bài toán ưu đãi

Một sai lầm phổ biến là coi kinh tế lifestyle thiếu ưu đãi nên chưa phát triển. Thực tế, vấn đề không nằm ở ưu đãi, mà ở cách quản lý.

Điều kinh tế lifestyle cần nhất là phải có không gian thử nghiệm hợp pháp; quy định linh hoạt theo bối cảnh, cùng cơ chế chấp nhận rủi ro có kiểm soát. 

Nếu không có những điều này, mọi hỗ trợ tài chính chỉ tạo ra “dự án”, không tạo ra “hệ sinh thái”.

Nếu không tái định nghĩa tăng trưởng, điều gì sẽ xảy ra?

Kịch bản dễ thấy nhất là TP.HCM vẫn tăng trưởng, nhưng tăng trưởng ngày càng đắt đỏ, trong khi chất lượng sống không cải thiện tương xứng. Người sáng tạo, doanh nghiệp nhỏ, mô hình mới sẽ rời đi, hoặc tồn tại phi chính thức, hoặc bị thương mại hóa nhanh đến mức mất bản sắc.

Ở tầng sâu nhất, đây không còn là câu chuyện của kinh tế lifestyle, mà là câu chuyện TP.HCM có dám chuyển từ “đô thị tăng trưởng nhanh” sang “đô thị sống tốt” hay không.

Kinh tế lifestyle, nếu được nhìn nhận đúng, không phải là ngành phụ, mà là chỉ báo sớm cho một sự chuyển đổi mô hình phát triển. Bỏ qua nó không khiến xu hướng này biến mất, mà chỉ khiến thành phố đánh mất cơ hội chủ động định hình tương lai của chính mình.

Fandom và vai trò với kinh tế Lifestyle

Bên cạnh các thuật ngữ như kinh tế đêm hay kinh tế số, một khái niệm mới đang nổi lên, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình tiêu dùng và phong cách sống của giới trẻ: Fandom.