Liên kết để mở lối sinh kế bền vững

Nhiều năm qua, công tác giảm nghèo ở không ít địa phương đã được triển khai với quyết tâm lớn và nguồn lực đáng kể. Hộ nghèo được hỗ trợ vốn vay ưu đãi, cấp thẻ bảo hiểm y tế, xây nhà tình thương, học nghề ngắn hạn, thậm chí được cán bộ cơ sở “cầm tay chỉ việc” từng mô hình sinh kế. Tuy nhiên, một thực tế vẫn tồn tại, đó là nguy cơ tái nghèo còn cao, nhiều sinh kế được tạo ra nhưng thiếu bền vững, dễ tổn thương trước biến động thị trường.

Những mô hình liên kết mang lại hy vọng

Theo các chuyên gia, hạn chế lớn nhất của chính sách giảm nghèo truyền thống chính là tư duy “địa phương khép kín”. Thực tế tại nhiều xã nông thôn và ven biển khu vực Bà Rịa – Vũng Tàu trước đây cho thấy người dân được hỗ trợ nuôi trồng thủy sản, trồng cây ăn trái, làm sản phẩm thủ công… nhưng khi thị trường biến động hoặc giá cả xuống thấp, sinh kế lập tức lung lay. Nguyên nhân sâu xa là sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết, thiếu thông tin thị trường và thiếu tri thức quản trị.

Trong bối cảnh không gian phát triển ngày càng mở rộng, sinh kế bền vững chỉ có thể hình thành khi người dân được đặt trong một hệ sinh thái lớn hơn, nơi các địa phương liên kết với nhau về lao động, đào tạo nghề, tiêu thụ sản phẩm, hạ tầng và đặc biệt là tri thức.

Trong bối cảnh TPHCM mở rộng không gian phát triển, vai trò của liên kết vùng trong việc tạo sinh kế bền vững càng trở nên cấp thiết. Không gian sinh kế của người dân không còn bó hẹp trong địa giới xã, phường mà được mở rộng theo các trục phát triển kinh tế – xã hội, từ công nghiệp, nông nghiệp công nghệ cao đến du lịch, dịch vụ.

Tại các khu vực Phú Mỹ, Long Hải, Phước Hải, Hồ Tràm, Bình Châu, sự liên kết giữa các địa phương ven biển đã dần hình thành những chuỗi giá trị mới. Nông – ngư nghiệp không còn đứng riêng lẻ mà được kết nối với du lịch và dịch vụ. Người dân không chỉ bán hải sản tươi mà còn tham gia cung ứng thực phẩm cho hệ thống nhà hàng, khu nghỉ dưỡng; không chỉ làm nông mà còn tham gia các dịch vụ trải nghiệm, homestay, sản phẩm OCOP gắn với bản sắc địa phương. Sinh kế nhờ đó đa dạng hơn, giảm phụ thuộc vào một nguồn thu duy nhất.

Những năm gần đây, nhiều hợp tác xã nông nghiệp trên địa bàn TPHCM đã chủ động hình thành mô hình liên kết sản xuất – tiêu thụ theo hướng chuyên nghiệp, xây dựng chuỗi giá trị khép kín từ sản xuất đến tiêu thụ. Tiêu biểu là Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Châu Pha (xã Châu Pha), thành lập tháng 6-2022 với 40 thành viên, chuyên trồng rau ăn lá trên diện tích 20 ha, sản lượng bình quân 4–5 tấn/ngày, trong đó 15 ha đạt chuẩn VietGAP. 

Từ tháng 6-2023, hợp tác xã triển khai liên kết sản xuất – tiêu thụ với nông dân, hỗ trợ giống, vật tư, trang thiết bị và tập huấn kỹ thuật, đồng thời ký hợp đồng bao tiêu sản phẩm với giá ổn định 6.000 đồng/kg. Ông Lê Quang Nam, thành viên hợp tác xã, cho biết gia đình ông canh tác gần 2.000 m² rau ăn lá trong nhà màng. Mỗi lứa thu hơn 4 tấn rau, lợi nhuận trên 15 triệu đồng. “Tham gia hợp tác xã, chúng tôi yên tâm sản xuất vì đầu ra, giá cả ổn định, không còn cảnh “được mùa mất giá”- ông Nam chia sẻ. 

Theo ông Nguyễn Viết Tự, Giám đốc Hợp tác xã Châu Pha, trước đây nông dân phải tự lo đầu ra thì nay chỉ cần tập trung sản xuất theo quy trình, toàn bộ khâu thu mua và tiêu thụ đã có hợp tác xã đảm nhận.

Không chỉ trong nông nghiệp, lĩnh vực thủy sản cũng cho thấy hiệu quả rõ nét của liên kết. Hợp tác xã Hải sản Nguyên Phát (phường Phước Thắng) triển khai mô hình liên kết thu mua, sơ chế, chế biến và tiêu thụ hải sản từ năm 2023, liên kết với nhiều tàu cá trên địa bàn. Sản phẩm của hợp tác xã đạt chứng nhận OCOP 3 sao năm 2024 và đã ký kết tiêu thụ với doanh nghiệp xuất khẩu lớn. 

Theo bà Cao Thị Diệu Thúy, Giám đốc hợp tác xã, dù thị trường biến động, hợp tác xã vẫn giữ giá thu mua ổn định cho ngư dân, giúp họ yên tâm bám biển, sản xuất lâu dài.

Nếu liên kết vùng là “đường đi” thì tri thức chính là “động cơ” của sinh kế dài hạn. Việc đưa tri thức về tận cộng đồng đã tạo nên những chuyển biến rõ rệt trong tư duy và cách làm ăn của người dân. 

Tại xã Long Hải (TPHCM), những chuyển động này thể hiện khá rõ nét. Địa phương đã triển khai hiệu quả các mô hình tập huấn ứng dụng khoa học – công nghệ trong canh tác, hướng dẫn người dân áp dụng tiến bộ kỹ thuật để nâng cao năng suất, chất lượng nông sản. 

Bên cạnh đó, lực lượng đoàn viên, thanh niên phát huy vai trò nòng cốt trong việc hỗ trợ người dân tiếp cận công nghệ, từ sử dụng điện thoại thông minh, quảng bá sản phẩm trên mạng xã hội đến kết nối tiêu thụ qua các kênh trực tuyến. Sự đồng hành ấy không chỉ giúp người dân bắt nhịp với kinh tế số mà còn mở ra những hướng đi mới cho sinh kế nông thôn theo hướng bền vững hơn.

Thoát nghèo không thể đi một mình

Thực tiễn tại khu vực Bà Rịa – Vũng Tàu trước đây cho thấy những địa bàn làm tốt liên kết vùng thì công tác giảm nghèo có chiều sâu và bền vững hơn. Liên kết sản xuất – tiêu thụ nông sản, liên kết ngư nghiệp với chế biến và dịch vụ, liên kết nông thôn với đô thị và du lịch đã mở rộng không gian sinh kế cho người dân, đặc biệt là các hộ nghèo, cận nghèo và hộ mới thoát nghèo.

Thay vì phụ thuộc vào nguồn thu duy nhất, người dân có thêm nhiều “cửa” để tham gia thị trường lao động và chuỗi cung ứng. Mô hình liên kết sản xuất – tiêu thụ nông sản giữa các xã trồng cây ăn trái với doanh nghiệp chế biến, hệ thống phân phối tại TPHCM đã giúp nhiều hộ nông dân ổn định đầu ra, nâng cao thu nhập.

Theo thống kê của Chi cục Phát triển nông thôn TPHCM, toàn thành phố hiện có 419 hợp tác xã. Trong đó, nhiều hợp tác xã đã triển khai mô hình liên kết sản xuất – tiêu thụ hiệu quả, góp phần hình thành chuỗi giá trị nông sản, nâng cao thu nhập cho người dân. Các mô hình này chính là “sinh kế” để các hộ nghèo, hộ vừa thoát nghèo dựa vào và từng bước ổn định cuộc sống, hạn chế nguy cơ tái nghèo.

Ông Vũ Ngọc Đăng, Chi cục trưởng Chi cục Phát triển nông thôn TPHCM, cho rằng liên kết giúp hài hòa lợi ích giữa nông dân và doanh nghiệp, hạn chế rủi ro thị trường. Thực tế cho thấy, khi tham gia chuỗi liên kết, giá bán nông sản của nông dân thường cao hơn 10%-20% so với tiêu thụ truyền thống, đồng thời đáp ứng yêu cầu về chất lượng, truy xuất nguồn gốc. Quan trọng hơn, các mô hình liên kết còn thúc đẩy sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ, góp phần bảo vệ môi trường và xây dựng nền nông nghiệp đô thị xanh, thông minh, bền vững.

Quay lại với bài toán giảm nghèo bền vững, có thể thấy các chuỗi liên kết giữa các địa phương giữ vai trò then chốt, thậm chí mang tính quyết định. Bởi lẽ, tình trạng nghèo đói ngày nay không chỉ xuất phát từ thiếu vốn hay thiếu tư liệu sản xuất mà sâu xa hơn là thiếu kết nối: kết nối thị trường, kết nối tri thức, kết nối cơ hội việc làm và sinh kế.

Khi người dân còn sản xuất đơn lẻ, tiêu thụ manh mún trong phạm vi hẹp, mọi hỗ trợ về vốn hay kỹ thuật chỉ mang tính “chữa cháy”. Ngược lại, khi được tham gia vào các chuỗi liên kết liên xã, liên vùng, người nghèo không còn đứng ngoài dòng chảy phát triển mà trở thành một mắt xích trong chuỗi giá trị chung. Thu nhập vì thế ổn định hơn, rủi ro thị trường được chia sẻ, khả năng chống chọi trước biến động kinh tế – xã hội cũng được nâng lên.

Quan trọng hơn, chuỗi liên kết tạo ra “vùng đệm an toàn” cho người nghèo, giúp hạn chế nguy cơ tái nghèo. Khi đầu ra được bao tiêu, giá cả được thỏa thuận ổn định, người dân yên tâm đầu tư sản xuất, mạnh dạn học hỏi kỹ thuật mới và nâng cao chất lượng sản phẩm. Đây chính là yếu tố cốt lõi để chuyển từ giảm nghèo về số lượng sang giảm nghèo về chất lượng.