Lũ vượt chuẩn 500 năm và bài toán trách nhiệm vận hành hồ chứa

Phóng viên: Ông đề xuất mô hình tổ chức và cơ chế nào để khắc phục tình trạng thiếu bộ phận tư vấn chuyên môn trong vận hành hồ chứa, đồng thời giải quyết mâu thuẫn lợi ích giữa yêu cầu xả sớm phòng lũ và mục tiêu phát điện của các chủ đập?

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng: Tôi kiến nghị trước hết về mô hình tổ chức. Ở Nhật Bản hay Trung Quốc, các cơ quan địa phương đều có cục thủy văn hoặc văn phòng thủy văn, chịu trách nhiệm theo dõi, trực 24/24 trong mùa lũ. Nếu chúng ta chưa thể thành lập một cơ quan bài bản như vậy, thì phải tính đến phương án thuê dịch vụ, xã hội hóa công tác dự báo. Ở nước ta có rất nhiều chuyên gia, nhiều công ty có thể làm việc này và đã thử nghiệm trên thực tế thành công vài năm gần đây.

Trách nhiệm khi xảy ra hiện tượng lũ chồng lũ thì cũng không thể đổ lỗi cho một bên. Chủ tịch tỉnh cũng đang ra lệnh xả lũ theo quy trình vận hành hồ/liên hồ theo quy trình, chủ đập thủy điện cũng chấp hành mệnh lệnh và hướng dẫn đã ban ra. Thực tế thì lũ lên quá nhanh, người dân chạy không kịp. Còn hồ chứa cũng đứng trước thử thách ngàn cân, lũ có nguy cơ vượt đỉnh đập. Chưa có cơ chế, chính sách thuê dịch vụ dự báo và ra quyết định vận hành. Không làm được thì đi thuê-tư duy ấy đến nay vẫn chưa được áp dụng.

Điểm thứ hai liên quan đến thủy điện và hiệu quả kinh tế. Về an ninh năng lượng, nếu yêu cầu chủ đập xả nước khi phía trước dự báo vài ngày nữa không mưa thì họ sẽ thiếu nước để phát điện. Câu chuyện này từng xảy ra ở đập Hòa Bình năm 2022: EVN bị kỷ luật vì không đủ điện cho miền bắc do phải xả đáy quá nhiều. Khi hồ không đầy khi thời gian sau đó không còn mưa, hồ không đầy nước, công suất phát điện giảm, thậm chí không phát được điện, không có doanh thu. Chưa kể, họ còn bị phạt vì không bảo đảm công suất như đã đăng ký. Đây là mâu thuẫn lợi ích rất rõ ràng.

Do đó, tôi đề xuất một giải pháp: nếu Chủ tịch tỉnh ra lệnh xả sớm để phòng lũ, nhưng việc đó khiến hồ không tích đủ nước, thay vì đổ trách nhiệm cho nhau, thì hãy dùng Quỹ phòng chống thiên tai để bù đắp phần thiệt hại cho chủ đập. Khái niệm “mua dung tích phòng lũ” chính là ở chỗ đó.

Thực ra, câu chuyện này đã được bàn luận hơn mười năm nay. Hôm qua, trên mạng xã hội còn chia sẻ lại phóng sự VTV làm cách đây hơn chục năm, và tình hình đến nay vẫn gần như không thay đổi. Ý tưởng “mua dung tích phòng lũ” đã được đưa ra từ thời Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải, lúc bàn về quy trình vận hành liên hồ chứa. Nhưng việc ban hành chính sách vẫn không thống nhất được. Khi đó chúng ta chưa trải nghiệm thiệt hại lớn như hiện nay.

Đến giờ, yêu cầu này đã trở nên cấp bách. Sau sự kiện ở hồ Thác Bà qua cơn bão Yagi, Cục Tài nguyên nước đã chỉnh sửa quy trình vận hành hồ chứa từ Quy trình 740/2019 thành Quy trình 922/2025 cho các hồ chứa trên đồng bằng sông Hồng. Tuy nhiên, quy trình này vẫn mang tính “tiền kiểm”. Điều chỉnh mới phù hợp về thời gian tích nước, xả lũ linh hoạt hơn, nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu về phòng chống thiên tai, mà cụ thể là chưa tích hợp với bản đồ ngập lụt hạ du như mô hình của các nước tiên tiến.

Theo quy định hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường chịu trách nhiệm vận hành cho 4 hồ do Bộ quản lý, Bộ Công thương chịu trách nhiệm tư vấn vận hành cho trên 30 hồ phân cấp cho Bộ. Số còn lại, việc ra quyết định vận hành là do Chủ tịch tịch Ủy ban nhân dân tỉnh. Ở trung ương thì đã có một số đơn vị tư vấn, tham mưu cho Bộ ra quyết định vận hành, nhưng ở cấp tỉnh thì hầu như chưa có một bộ phận như vậy.

Muốn làm công tác tư vấn vận hành hồ chứa, trước hết phải có đầy đủ số liệu khảo sát về lưu vực: địa hình, lịch sử lũ, thủy văn… Từ đó mới xây dựng mô hình toán. Khi có mô hình và có dự báo mưa, chuyên gia mới tính toán được các thông số lũ và kịch bản vận hành, tham vấn cho tỉnh ra quyết định. Không thể “nhìn trời nhìn đất rồi ra quyết định vận hành”.

Việc này không thể làm trong ngày một, ngày hai mà phải có kế hoạch triển khai bài bản, phải đầu tư cả phần cứng, phần mềm. Nền tảng ra quyết định vận hành phải đầy đủ cơ sở dữ liệu, mô hình tính toán, áp dụng công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, máy học,…. Mô hình này còn phải được cập nhật và điều chỉnh hằng năm. Tham mưu cho người ra quyết định sai thì cũng phải liên đới chịu trách nhiệm.