Lý do phim Việt chưa vào danh sách rút gọn Oscar

Hơn hai thập niên qua, nhiều tác phẩm Việt được gửi đi tranh giải của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Điện ảnh Mỹ như Mùa hè chiều thẳng đứng (2000), Mùa len trâu (2005), Chuyện của Pao (2006), Áo lụa Hà Đông (2007), Đừng đốt (2008), Mùi cỏ cháy (2012), Đào, phở và piano (2024).

Gần nhất là phim Mưa đỏ về đề tài người lính trong trận chiến ở Thành cổ Quảng Trị. Tuy nhiên, tác phẩm vắng mặt trong top 15 tác phẩm tranh giải Phim quốc tế xuất sắc. Trước đó, chỉ một lần phim Việt góp mặt trong top 15 đề cử Phim tài liệu xuất sắc, đó là Những đứa trẻ trong sương của Hà Lệ Diễm.

Trailer chính thức phim ‘Mưa đỏ’

Theo giới chuyên môn, rào cản lớn của phim Việt là cách kể chuyện chưa đủ tính phổ quát để tiếp cận khán giả quốc tế. Theo đạo diễn Phan Đăng Di, tiêu chuẩn của Oscar ở hạng mục Phim quốc tế xuất sắc là những tác phẩm có bản sắc văn hóa, có các nhân vật mang mâu thuẫn nội tâm, đồng thời có khả năng đối thoại quốc tế. Bộ phim không chỉ phản ánh bối cảnh trong nước mà kể chuyện theo cách khán giả toàn cầu có thể hiểu và đồng cảm. Trong đó, êkíp sử dụng các chủ đề, tình huống, cảm xúc hoặc xung đột có tính nhân văn chung.

Những năm gần đây, Oscar ưu tiên các tác phẩm mang giá trị nghệ thuật, tập trung vào những bi kịch con người hoặc các xung đột xã hội có ảnh hưởng đến toàn cầu. Nhiều phim đoạt giải hoặc vào sâu trong đề cử đều từng tạo tiếng vang tại các liên hoan phim lớn như Another Round (Đan Mạch, thắng Oscar 2021) – phản ánh khủng hoảng tuổi trung niên, All Quiet on the Western Front (Đức, 2023) – lấy bối cảnh Thế chiến I, hay The Zone of Interest (2024) về gia đình người chỉ huy trại tập trung Auschwitz của Đức Quốc xã ở Ba Lan.

Các phim này xuất phát từ trải nghiệm cá nhân hoặc ký ức lịch sử, được nâng lên thành vấn đề mà nhiều người trên thế giới gặp phải, như khủng hoảng bản dạng, mâu thuẫn đạo đức hay khát vọng sống còn. Nhà làm phim kể bằng ngôn ngữ điện ảnh cô đọng, tiết chế, cho phép khán giả tự kết nối với nhân vật mà không cần nhiều lời giải thích.

Đạo diễn Phan Đăng Di cho rằng nhiều phim Việt gửi đến Oscar có cảm xúc và giá trị cao nhưng cách tiếp cận dừng ở phạm vi trong nước. Không ít tác phẩm vẫn đặt trọng tâm vào bối cảnh, phong tục hoặc vấn đề mang tính nội bộ. Cảm xúc trong phim thường được truyền tải qua lời thoại hoặc lời dẫn, thay vì thông qua hành động, hình ảnh và thiết kế âm thanh – những yếu tố có khả năng vượt qua rào cản ngôn ngữ và văn hóa.

Còn theo cây bút điện ảnh Nguyên Lê – thành viên Liên đoàn phê bình phim quốc tế FIPRESCI, thông điệp của một bộ phim phát huy hiệu quả khi được lồng ghép tự nhiên vào kịch bản và hình thức thể hiện. Anh cho rằng điện ảnh Việt không thiếu những câu chuyện giàu bản sắc, nhưng cách trình bày và nhịp điệu kể vẫn cần tiệm cận hơn với chuẩn mực quốc tế, về cấu trúc kịch bản, xây dựng cảm xúc tinh tế, nhịp phim và khả năng dẫn dắt khán giả.

Bên cạnh chất lượng nghệ thuật, chiến lược quảng bá cũng là yếu tố quyết định.

Liên hoan phim thường được xem là bước đệm quan trọng để tác phẩm lọt vào tầm ngắm của các giải thưởng lớn như Oscar. Bà Sabrina Baracetti – thành viên sáng lập và chủ tịch Liên hoan phim Viễn Đông Udine (Udine Far East Film Festival) – cho biết những nền điện ảnh thường xuyên có phim vào top 15 đề cử đều duy trì sự góp mặt tại Cannes, Venice, Berlin, Toronto hay Locarno. Những giải thưởng tại đây bảo chứng chất lượng nghệ thuật, như “tấm hộ chiếu” giúp phim lọt vào tầm ngắm của Viện Hàn lâm.

Phim Việt hầu như chưa tận dụng triệt để chiến lược này. Các bộ phim như Mưa đỏ, Đào, phở piano, Mắt biếc được gửi đi dự Oscar mà không được trình chiếu trước tại các liên hoan phim lớn, chưa được giới phê bình toàn cầu biết đến.

Số lượng phim Việt được chọn tranh giải hoặc thắng giải thưởng tại các liên hoan lớn vẫn rất ít, chưa đủ tạo dòng chảy đều đặn trên bản đồ quốc tế. Một vài tác phẩm tạo được tiếng vang quốc tế như Bi, đừng sợ! (Phan Đăng Di, Liên hoan phim Berlinale 2015) hay Ròm (Trần Thanh Huy, Liên hoan phim quốc tế Busan 2019), gần đây là Bên trong vỏ kén vàng (Phạm Thiên Ân, giải Camera d’Or Liên hoan phim Cannes 2023), Cu li không bao giờ khóc (Phạm Ngọc Lân, giải Phim đầu tay xuất sắc Liên hoan phim Berlin 2024).

Trailer ‘Bên trong vỏ kén vàng’

Các quốc gia có phim vào đề cử Oscar thường đầu tư hàng trăm nghìn, thậm chí hàng triệu USD cho chiến dịch tranh giải: tổ chức chiếu phim cho thành viên Viện Hàn lâm, quảng cáo trên các ấn phẩm chuyên môn, sắp xếp phỏng vấn, sự kiện và thuê các đơn vị PR dày dạn kinh nghiệm. Trong khi đó, phim Việt thường thiếu ngân sách, kinh nghiệm và mạng lưới phát hành đủ mạnh để triển khai chiến dịch dài hơi.

Ví dụ, chiến thắng của Parasite (Ký sinh trùng) tại Oscar 2020 là kết quả của sự kết hợp giữa chất lượng nghệ thuật và chiến dịch truyền thông bài bản. Theo IndieWire, chuyên viên PR Mara Buxbaum nhận ra tiềm năng của bộ phim ngay từ buổi công chiếu tại Cannes 2019 và chủ động liên hệ êkíp để đồng hành trong mùa giải thưởng. Sau Cannes, bà và đội ngũ đưa đạo diễn Bong Joon Ho xuất hiện tại hàng loạt liên hoan phim lớn, tổ chức nhiều buổi giao lưu, phối hợp hãng Neon cùng các đơn vị gia tăng độ phủ truyền thông.

Để tác phẩm nội địa có thể giành chiếc vé góp mặt trong danh sách rút gọn Oscar, ông Mauricio Osaki – thành viên Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Điện ảnh Mỹ, có nhiều năm làm việc tại Việt Nam – nói chiến dịch tranh giải phải khởi động ngay từ giai đoạn sản xuất. Phim nên đi theo lộ trình: ra mắt tại một trong ba liên hoan phim lớn của thế giới (Berlin, Cannes và Venice), giành giải thưởng và tạo được sự chú ý. Tiếp đến là mở rộng chiến dịch tại các liên hoan phim chủ chốt ở Mỹ, tạo mối quan hệ với giới phê bình, giám tuyển phim và thành viên Viện Hàn lâm trước khi bước vào giai đoạn bình chọn danh sách rút gọn.

Ông Mauricio nói: “Góp mặt ở Oscar là sự công nhận về nghệ thuật, đồng thời là lời khẳng định dành cho ngành công nghiệp văn hóa của quốc gia và hệ thống sản xuất, phát hành đứng sau nó”.

Lee Sun Kyun trong ‘Parasite’

Cục trưởng Điện ảnh – ông Đặng Trần Cường – cho rằng cần có những thay đổi mang tính dài hạn. Trước hết là định hướng phát triển các dự án có tầm nhìn quốc tế ngay từ khâu kịch bản, khuyến khích những câu chuyện mang bản sắc Việt nhưng thể hiện bằng ngôn ngữ điện ảnh hiện đại, giàu tính phổ quát. Đồng thời, các ban ngành tăng cường cơ chế hỗ trợ dự án tiềm năng thông qua hợp tác, đào tạo, cố vấn quốc tế và mở rộng hoạt động đồng sản xuất với đối tác nước ngoài.

Việc xây dựng chiến lược phát hành và quảng bá quốc tế chuyên nghiệp cho phim đại diện Việt Nam dự Oscar cũng là yếu tố then chốt. Việc nâng cao năng lực cạnh tranh phải gắn liền chiến lược phát triển bền vững của ngành, gồm đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, hoàn thiện hành lang pháp lý và xây dựng hệ sinh thái điện ảnh chuyên nghiệp.

Theo ông Đặng Trần Cường, thế hệ nhà làm phim trẻ hiện nay có khả năng chủ động hội nhập, sẵn sàng cọ xát tại các liên hoan phim, chợ dự án và chương trình đào tạo, góp phần nâng cao năng lực kể chuyện, tư duy sản xuất và khả năng làm việc trong môi trường chuyên nghiệp. Việc hiểu rõ tiêu chí và thị hiếu của các giải thưởng điện ảnh lớn giúp họ định hình phong cách sáng tác.

“Tôi mong êkíp trong nước giữ được tinh thần dấn thân, sáng tạo và kiên trì trên con đường làm nghề, không chạy theo công thức hay trào lưu ngắn hạn mà tập trung xây dựng những tác phẩm có giá trị nghệ thuật bền vững”, ông nói.

Quế Chi