Nghề làm tranh Đông Hồ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp

Theo Cục Di sản Văn hóa, Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 đưa ra quyết định vào kỳ họp lần thứ 20, diễn ra tại Pháo đài Đỏ ở Delhi, Ấn Độ. Tổ chức đồng thời khuyến nghị Việt Nam đưa di sản vào hệ thống giáo dục, giúp thế hệ trẻ hiểu, trân trọng và ý thức được trách nhiệm bảo vệ các làng nghề truyền thống.

Tại lễ sự kiện, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam, ông Hoàng Đạo Cương và Phó Chủ tịch thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh Mai Sơn khẳng định sẽ triển khai các biện pháp cần thiết nhằm gìn giữ và phát huy các giá trị đặc sắc của tranh Đông Hồ trong đời sống đương đại.

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO đánh giá đáp ứng đầy đủ năm tiêu chí quan trọng để ghi danh. Trước hết, loại hình nghệ thuật này gắn bó chặt chẽ với đời sống văn hóa truyền thống, xuất hiện trong các lễ tiết lớn như Tết Nguyên đán, Tết Trung thu, cùng nhiều nghi lễ thờ cúng tổ tiên, thần linh. Hiện nay, chỉ còn vài gia đình ở Đông Hồ tiếp tục duy trì nghề, truyền dạy cho con cháu và người học việc. Các công đoạn từ phác thảo mẫu đến khắc ván in đều đòi hỏi quá trình đào tạo chuyên sâu, tích lũy kinh nghiệm hàng chục năm. Những bản khắc gỗ cổ được xem như báu vật, được giữ gìn và truyền nối qua nhiều thế hệ.

Tiêu chí thứ hai cho thấy nghề đang đứng trước nguy cơ mai một là số nghệ nhân lành nghề giảm mạnh, người trẻ ít mặn mà và thị trường tiêu thụ thu hẹp.

UNESCO ghi nhận Việt Nam đã xây dựng kế hoạch bảo vệ khả thi và bền vững, với các hoạt động cụ thể như mở lớp truyền dạy, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu mới, đa dạng hóa thị trường, cải thiện nguồn nguyên liệu và hỗ trợ thiết bị cho nghệ nhân. Tiêu chí thứ tư thể hiện sự tham gia rộng rãi của cộng đồng, đặc biệt là các gia đình làm nghề, trong toàn bộ quá trình lập hồ sơ đề cử.

Cuối cùng, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đã được đưa vào Danh mục kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam và được cập nhật định kỳ với sự đóng góp của chính cộng đồng.

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ra đời cách đây khoảng 500 năm. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, màu sắc và đồ họa bằng kỹ thuật in khắc gỗ. Chủ đề phong phú từ tranh thờ, chúc tụng, lịch sử, sinh hoạt đến phong cảnh, gắn liền với phong tục treo tranh dịp Tết Nguyên đán, Tết trung thu và các nghi lễ thờ cúng tổ tiên, thần linh.

Toàn bộ quy trình làm tranh đều thực hiện thủ công. Nghệ nhân phác thảo mẫu bằng bút lông, mực nho trên giấy bản trước khi khắc lên ván gỗ thị. Màu in được tạo từ nguyên liệu tự nhiên: xanh từ lá chàm, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe và quả dành dành, trắng từ bột sò điệp phong hóa, còn màu đen lấy từ tro lá tre, rơm nếp.

Tranh được in bằng cách úp ván khắc lên giấy dó đã quét một lớp hồ điệp, tạo bề mặt óng ánh đặc trưng. Nghệ nhân in màu theo trình tự cố định: Đỏ trước, kế đến xanh, vàng, trắng và cuối cùng là màu đen để hoàn thiện chi tiết. Sự kết hợp của kỹ thuật thủ công tỉ mỉ, màu sắc dân gian và ngôn ngữ tạo hình mộc mạc đã làm nên vẻ đẹp độc đáo của tranh Đông Hồ.

Theo Công ước UNESCO 2003, di sản văn hóa phi vật thể sau khi được đề cử và công nhận sẽ đăng ký vào các danh sách: Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, Danh mục các Thực hành tốt trong bảo vệ di sản.

Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp (Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding) dành cho những loại hình đang đứng trước nguy cơ mai một, suy giảm nghiêm trọng và có khả năng biến mất nếu không có biện pháp bảo vệ kịp thời. Năm 2009, ca trù cũng vào danh mục này.

Tính đến nay, Việt Nam có 37 di sản được UNESCO ghi danh, gồm 9 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể và 11 di sản tư liệu.

Bắc Ninh là địa phương sở hữu số lượng di sản nổi bật, với 5 di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại: Quan họ Bắc Ninh, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu và Kéo co Hữu Chấp. Tỉnh còn góp mặt trong 11 di sản văn hóa thế giới liên tỉnh, thuộc quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc.

Trong quần thể này, chùa Vĩnh Nghiêm và hệ thống Mộc bản kinh Phật – từng được ghi vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương – phản ánh chiều sâu lịch sử và giá trị văn hóa đặc sắc của vùng đất Kinh Bắc.

UNESCO là tên viết tắt của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc, tổ chức chuyên môn lớn của Liên hợp quốc, thành lập năm 1945, mục tiêu thúc đẩy hòa bình và an ninh thế giới thông qua hợp tác quốc tế trong các lĩnh vực giáo dục, khoa học, văn hóa và thông tin. UNESCO hiện có 195 quốc gia thành viên, 12 quan sát viên, 53 văn phòng thực địa khu vực và 199 ủy ban quốc gia, trụ sở đặt ở Paris, Pháp. Tổ chức do Đại hội đồng điều hành, gồm đại diện của tất cả quốc gia thành viên và quan sát viên.

Hà Thu