“Nghị Quế” Mai Châu: Mỹ nhân điện ảnh một thời, U100 bình yên bên con cháu

Chúng tôi đến gặp NSƯT Mai Châu tại nhà riêng, nữ nghệ sĩ gạo cội sống cùng các con, cháu chắt. Căn phòng ấm cúng, gọn gàng mang những dấu ấn cuộc đời bà: Bố cục theo thời gian là những bức ảnh tư liệu từ thời bà còn là một thiếu nữ xinh đẹp ở thành Vinh, những tấm hình chụp cùng các đoàn phim, vài món đồ trang trí. Tất cả là dấu mốc, kỷ niệm của một giai đoạn vàng son đã qua…

Tiếp chúng tôi là chị Vũ Phương Lan – con gái út của NSƯT Mai Châu.

Bà Mai Châu nay đã gần 100 tuổi, sức khỏe có phần yếu hơn, không thể đi lại hay nói chuyện nhiều. Dẫu vậy, bà vẫn rất minh mẫn, khi chị Lan giới thiệu có phóng viên Dân trí đến thăm và trò chuyện, bà nở nụ cười hiền hậu.

Cầm ly trà ấm trong một ngày xuân se lạnh, chị Lan đặt vào tay mẹ mình rồi say sưa kể về cuộc đời của bà – người con gái xứ Nghệ.

NSƯT Mai Châu – từ một thiếu nữ xinh đẹp rời gia đình để đi theo cách mạng, cũng từ đó tham gia hoạt động nghệ thuật, rồi trở thành mỹ nhân điện ảnh, đến một doanh nhân thành đạt… và trên tất cả là một người mẹ, người bà đầy yêu thương – hiện lên sống động.

Đó là bức chân dung về một người phụ nữ, một cựu diễn viên nổi tiếng – hồng nhan nhưng không hề đa đoan.

NSƯT Mai Châu.

Thiếu nữ đại tư sản thành Vinh xinh đẹp và tình yêu định mệnh với chàng trai Hà Nội

Mai Châu sinh năm 1927 trong một gia đình có truyền thống kinh doanh rất nổi tiếng và giàu có tại thành phố Vinh, Nghệ An. Thời thiếu nữ, Mai Châu nổi tiếng thông minh và xinh đẹp – một vẻ đẹp đài các, sang trọng.

Năm 16 tuổi, bà từng khiến một vị đại tư sản ngoại quốc say mê tới mức đến nhà xin hỏi cưới. Người đàn ông giàu có, mang theo sính lễ đầy vàng bạc, sẵn sàng đưa bà đi nước ngoài sống một cuộc đời vương giả. Song, thay vì rung động, bà… bỏ trốn qua cửa sau.

Thế rồi, cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã tạo nên bước ngoặt lớn trong cuộc đời cô tiểu thư Mai Châu. Đó là khi gia đình bà được chính quyền vận động phá nhà, nhằm thực hiện kế sách “vườn không nhà trống”.

Đây cũng chính là khoảng thời gian bà gặp ông Vũ Kỳ Lân trong đoàn quân Nam tiến tham gia chiến dịch – khi phá dỡ nhà bà.

Ông là một chàng trai phong nhã, tri thức, học trường Tây, con út trong gia đình tư sản ở phố Yên Ninh, Hà Nội.

“Tình yêu của bố mẹ tôi nảy nở trong những năm tháng chiến tranh. Kể từ đây, bà bắt đầu tham gia lực lượng phụ nữ cứu quốc và sau đó là tự vệ của thành phố Vinh, xung phong vào đội “cứu thương” ở tuyến đầu chiến trường.

Khi bà theo đoàn văn công đi phục vụ bộ đội, ông là một chiến sĩ – một người lính sống giữa thời cuộc đầy biến động. Ông không phải người hay nói lời hoa mỹ nhưng là người đàn ông tinh tế, đầy trách nhiệm. Dù ở đâu, cương vị công tác nào ông cũng luôn dành cho bà những sự quan tâm nhỏ nhặt nhất.

Chúng tôi từng được nghe mẹ kể về những ngày hai người mới quen, bố tôi không vội vã tán tỉnh như những người đàn ông khác. Ông kiên nhẫn, lặng lẽ dõi theo bà, bảo ban bà trong công việc, dành cho bà sự tôn trọng tuyệt đối”, chị Lan tâm sự.

NSƯT Mai Châu thuở 18 tuổi.

Họ nhanh chóng nên duyên vợ chồng khi Mai Châu mới 19 tuổi. Một cô gái xinh đẹp, giàu có của gia đình đại tư sản thành Vinh lấy một người lính “tư sản” theo cách mạng không có gì trong tay, ngoài lý tưởng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc.

Gia đình bà Mai Châu lúc đầu không đồng ý, mẹ bà chê ông Lân nghèo: “Nhà mình là đại tư sản, sao lại để con đi lấy một anh bộ đội?”. Không cãi lại mẹ nhưng bà Mai Châu không quan tâm đến những khác biệt đó. Với bà, tình yêu không phải là phép toán, không thể đo bằng tiền bạc hay gia thế.

Cuối cùng, gia đình cũng phải nhượng bộ… Một đám cưới giản dị diễn ra – không xa hoa, không rình rang – nhưng là khởi đầu viên mãn cho một mối tình kéo dài trọn đời.

Bà Mai Châu từng bảo với các con cháu rằng, chồng bà đẹp trai, thanh lịch, trí thức và có lý tưởng cách mạng. Bà lấy ông vì điều đó, dù cuộc đời trải qua bao biến cố thăng trầm đến cùng, ông bà chưa khi nào phải suy nghĩ, hối hận.

Con đường đến biểu tượng của điện ảnh cách mạng Việt Nam

Cuộc sống hôn nhân của bà Mai Châu và ông Vũ Kỳ Lân không phải là những tháng ngày bình lặng mà là sự đồng hành của hai con người cùng chí hướng và lý tưởng cách mạng cao đẹp.

Tháng 12/1945, bà Mai Châu cùng chồng hòa vào đoàn quân Nam tiến. Năm 1946, bà làm thư ký của Lưỡng quốc tướng quân Nguyễn Sơn (chú ruột ông Vũ Kỳ Lân), khi đó ông là Chủ tịch Ủy ban kháng chiến hành chính miền Nam Việt Nam, Tư lệnh kiêm Chính ủy Liên khu 4.

Năm 1947, Mai Châu bén duyên với sân khấu kịch, là diễn viên Đoàn kịch Tiền tuyến – một trong những người thuộc thế hệ diễn viên đầu tiên – xuất thân từ chiến sĩ văn công trên chiến trường.

Bà đã cùng Đoàn tuyên truyền Giải phóng quân đi phục vụ bộ đội tại khắp chiến trường miền Nam chống thực dân Pháp.

Và rồi, kể từ đó, điện ảnh đến với Mai Châu như một định mệnh. Năm 1956, bà được biên chế về Đoàn Kịch điện ảnh, tham gia lồng tiếng cho phim nước ngoài.

Khi Trường Điện ảnh Việt Nam mở lớp Đào tạo diễn viên khóa 1, bà cùng một số đồng nghiệp đã tham gia thi tuyển và được chọn làm diễn viên chính thức của Xưởng Phim truyện Việt Nam.

NSƯT Mai Châu trong phim “Chị Tư Hậu” (trái) và “Đi bước nữa”. 

Từ đây, bà tham gia đóng Chung một dòng sông (1959) – tác phẩm đầu tiên của điện ảnh cách mạng Việt Nam.

Sau vai diễn này, Mai Châu nhanh chóng khẳng định tên tuổi và tiếp tục xuất hiện trong hàng loạt bộ phim đình đám: Cô gái công trường (1960), Chị Tư Hậu (1963), Đi bước nữa (1964).

Đặc biệt, vai chính Lệ Mỹ trong tác phẩm Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn (1966) là một dấu ấn khó quên của điện ảnh Việt Nam.

Chị Lan từng được nghe mẹ mình kể rằng, thập niên 1970-1980 là thời kỳ hoàng kim, sôi nổi của điện ảnh cách mạng với tâm huyết, nhiệt huyết cao nhất của các nghệ sĩ.

Cùng với các diễn viên tốt nghiệp lớp Diễn viên khóa 1 và khóa 2 của Trường Điện ảnh Việt Nam, bà Mai Châu đã đóng khoảng 30 vai diễn lớn nhỏ trong các phim truyện điện ảnh và video. Có những tác phẩm trở thành tư liệu kinh điển trong lịch sử Xưởng Phim truyện Việt Nam.

Với vẻ đẹp sang trọng, quý phái và giọng nói rất riêng, sự sáng tạo với kinh nghiệm cuộc sống, đặc biệt là sự nghiêm túc trong cách diễn xuất, Mai Châu đã khắc họa nên những nhân vật đầy ấn tượng.

Khán giả không thể quên bà Nghị Quế keo kiệt, thủ đoạn trong Chị Dậu, bà Phó Đoan đầy mưu mô trong Sao Tháng Tám, vợ Bá Kiến của Làng Vũ Đại ngày ấy, hay Hoàng Thái Hậu – người đàn bà quyền lực nhưng đầy toan tính – trong Đêm hội Long Trì…

Trước đây, khi còn khỏe mạnh, mỗi lần có ai hỏi NSƯT Mai Châu về những vai phản diện bà từng đóng, bà thường chia sẻ rằng, người ta thích đóng vai chính diện, còn bà toàn bị giao vai ác, thủ đoạn. Song, đóng phản diện cũng có nỗi khổ riêng.

Bà từng nói với mọi người: “Diễn xuất giỏi không nằm ở việc đóng vai chính diện hay phản diện mà làm sao để nhân vật có hồn, để khán giả nhớ đến”.

Và quả thật, nhắc đến NSƯT Mai Châu – hằn sâu trong tâm trí khán giả nhiều thế hệ – là biểu tượng của điện ảnh cách mạng Việt Nam với những vai diễn sắc sảo, để đời.

Mai Châu trong phim “Chị Dậu” (trái) và “Làng Vũ Đại ngày ấy”. 

Dẫu vậy, Mai Châu không chỉ có những vai phản diện. Bà còn là một người bà, người mẹ hiền hậu trong những bộ phim như Của để dành, Bi đừng sợ.

Ở những vai diễn này, bà hóa thân thành một hình ảnh hoàn toàn khác: Ấm áp, tảo tần, mang theo những trải nghiệm thật sự của một người phụ nữ từng trải qua bao thăng trầm trong cuộc đời.

Không phải người đóng nhiều phim nhất, nhưng với gia đình, các con cháu và với rất nhiều người, NSƯT Mai Châu vẫn là một trong những diễn viên để lại ấn tượng sâu đậm nhất trong lòng khán giả.

Cuộc đời bà là sự lao động không ngừng nghỉ, luôn ham học hỏi, nghiêm túc tận tụy trong mọi công việc, luôn cống hiến hết mình, dìu dắt đồng nghiệp và dù việc nhỏ nhất cũng phải đạt chất lượng cao nhất.

Vai diễn của NSƯT Mai Châu trong Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn xuất sắc đến mức bà được Bộ trưởng Bộ Công an tặng bằng khen.

NSƯT Mai Châu đóng phim đến năm hơn 80 tuổi, với bộ phim cuối cùng Bi đừng sợ. Khi đó, sức khỏe của bà đã không còn như trước, các con cũng lo lắng nên khuyên bà dừng lại. Song, với nữ nghệ sĩ, từ bỏ diễn xuất là một điều quá khó khăn.

“Đến bây giờ, khi đã gần 100 tuổi, mẹ tôi vẫn nhớ từng bộ phim, cảnh quay và vai diễn mình đã gắn bó. Mẹ tôi từng bảo rằng, nếu có thể quay lại, bà vẫn chọn điện ảnh, vẫn sẽ sống chết với nghề. Bởi đó chính là cuộc đời của bà”, chị Lan xúc động chia sẻ.

NSƯT Mai Châu và NSND Lê Khanh (giữa) trong phim “Người Hà Nội”.

NSƯT Mai Châu: Hồng nhan nhưng không hề đa đoan

Người ta vẫn thường nói, hồng nhan bạc phận nhưng với NSƯT Mai Châu thì ngược lại. Trong cuộc hôn nhân với ông Vũ Kỳ Lân – một người là nghệ sĩ, một người là quân nhân – nhưng chưa bao giờ giữa họ có khoảng cách.

Ông luôn tôn trọng công việc của bà, chưa bao giờ tỏ ra ghen tuông hay trách móc về những vai diễn của bà trên màn ảnh. Với bà Mai Châu, ông Vũ Kỳ Lân không chỉ là người bạn đời mà còn là tri kỷ.

Trong những năm tháng khó khăn nhất, ông đứng sau ủng hộ để bà có thể toàn tâm toàn ý với nghệ thuật.

“Bố tôi cũng thường xuyên xa nhà, mẹ một mình chăm sóc nuôi dạy con cái qua chiến tranh và những giai đoạn vô cùng khó khăn của đất nước. Khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, vừa làm nghề diễn viên, mẹ tôi còn là chủ của chuỗi cửa hàng Áo cưới Mai Châu mang tên mình nổi tiếng ở Hà Nội, từ những năm 80 của thế kỷ 20”, chị Lan nói.

Đến nay, NSƯT Mai Châu không còn có thể đóng phim, không còn lui tới những buổi lễ tôn vinh hay gặp gỡ đồng nghiệp cũ. Hiện, bà tận hưởng quãng thời gian còn lại của cuộc đời theo cách mình muốn: Nhẹ nhàng và bình yên.

Bà Mai Châu sống với các con, cháu chắt – gia đình tứ đại đồng đường. Các con, các cháu quan tâm bà rất tỉ mỉ nhưng bà không bao giờ muốn phiền ai. Bà vẫn tự làm những gì bản thân có thể làm được.

Lúc còn khỏe mạnh, bà vẫn nói với các con: “Già đi, tuổi cao sức yếu là quy luật của tự nhiên, quan trọng là phải chấp nhận nó một cách vui vẻ”.

Bà ăn được, ngủ được, chỉ hơi nặng tai… Ngoài ra, trí nhớ của bà vẫn minh mẫn, vẫn nhớ từng bộ phim mình đóng, từng câu thoại trên màn ảnh.

NSƯT Mai Châu và các con.

Những ai từng xem Mai Châu trên phim, có lẽ sẽ nghĩ bà ngoài đời cũng dữ dằn, ghê gớm lắm. Sự thật thì ngược lại: Bà rất hiền lành, bao dung và yêu thương con cháu.

Chị Lan kể: “Mẹ tôi đi nhảy đầm đến 85 tuổi, mưa gió cũng đi. Bà yêu cái đẹp, yêu sự vui vẻ nhưng cũng rất rõ ràng, lạc quan trong suy nghĩ. Khi mẹ tôi ốm, bà không muốn ai đến thăm vì bà không muốn mọi người thấy hình ảnh của mình lúc tiều tụy, yếu đuối”.

Dù đã bước sang tuổi gần 100, bà vẫn giữ thói quen chăm chút cho bản thân. Nước da bà vẫn sáng, những móng tay được các con cắt tỉa cẩn thận.

Cuộc đời NSƯT Mai Châu, đến cùng là sự trọn vẹn: Một sự nghiệp huy hoàng, một gia đình ấm êm và một tuổi già bình yên. Bà là một diễn viên tài năng. Bà cũng là người sở hữu những vai diễn vượt thời gian, điều đó đã được lịch sử điện ảnh và khán giả công nhận.

Trước thắc mắc rằng, tại sao các con không làm hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu NSND cho bà? Chị Lan nói: “Với bà, có một điều còn quý giá hơn – đó là tình cảm yêu mến của khán giả, là sự kính trọng của những người làm nghề”.

Chị Lan chia sẻ thêm: “Mẹ tôi chưa bao giờ bận tâm về danh hiệu này, bà có một mong muốn duy nhất: “Ra đi chỉ cần đẹp”.

Với chúng tôi, mẹ là tượng đài trong lòng con cháu về một cuộc đời tận tụy cống hiến, luôn ngẩng cao đầu, sống lạc quan dù trong hoàn cảnh nào. Với khán giả là tình cảm yêu mến, quan tâm ghi nhận. Với những người làm nghề là sự kính trọng ngưỡng mộ. Vậy là đủ!

Bà từng nói với con cháu về mong muốn cuối cùng của mình: “Khi mất đi, mẹ muốn ảnh trên bia mộ phải thật đẹp, thật tươi, trên bia phải đề: “Diễn viên – NSƯT Mai Châu” (bà tên thật là Mai Thị Châu – PV)”.

Câu nói dặn dò của NSƯT Mai Châu tưởng như nhẹ nhàng nhưng lại chứa đựng biết bao tâm niệm. Bởi lẽ, bà đã sống một cuộc đời rực rỡ và bà muốn nếu có kết thúc cũng thật đẹp đẽ, không bi lụy, không buồn đau.

Ảnh: Gia đình cung cấp, Lưu Quang Vinh