Zalo có dấu hiệu vi phạm nguyên tắc tự nguyện trong thu thập dữ liệu người dùng?

Những ngày gần đây, các điều khoản dữ liệu mới của Zalo tiếp tục gây tranh luận trong dư luận, đặc biệt xoay quanh yêu cầu người dùng phải chấp nhận toàn bộ điều khoản hoặc chấm dứt sử dụng dịch vụ, đồng nghĩa với việc tài khoản sẽ bị xóa sau 45 ngày. Nhiều chuyên gia pháp lý cho rằng, cách thiết kế lựa chọn như vậy có dấu hiệu chưa đảm bảo nguyên tắc “tự nguyện” – yếu tố cốt lõi trong bảo vệ dữ liệu cá nhân.

Người dùng rơi vào thế “đồng ý hoặc biến mất”

Trao đổi với Thanh Niên, luật sư Nguyễn Hữu Toại, Giám đốc Công ty luật TNHH Hừng Đông, Đoàn luật sư TP.Hà Nội, cho biết nguyên tắc tự do thỏa thuận hợp đồng được ghi nhận tại điều 385 bộ luật Dân sự 2015. Trong môi trường số, điều khoản sử dụng dịch vụ và chính sách quyền riêng tư được xem là hợp đồng điện tử theo luật Giao dịch điện tử 2023.

Tuy nhiên, với một nền tảng có gần 80 triệu người dùng thường xuyên và đang giữ vị thế thống lĩnh thị trường nhắn tin tại Việt Nam như Zalo, việc chỉ đưa ra lựa chọn “đồng ý tất cả” hoặc bị xóa tài khoản đã đặt người dùng vào thế lựa chọn bị hạn chế nghiêm trọng.

Theo luật sư Toại, người dùng buộc phải cân nhắc giữa việc tiếp tục sử dụng một dịch vụ thiết yếu cho liên lạc, công việc, kinh doanh hằng ngày, hoặc từ bỏ quyền kiểm soát đối với khối lượng lớn dữ liệu cá nhân như số điện thoại, họ tên, mối quan hệ, giấy tờ tùy thân, vị trí địa lý và hành vi sử dụng.

“Đây là dấu hiệu của sự bất cân xứng quyền lực giữa nền tảng và người dùng, dẫn đến sự đồng ý không thực sự tự nguyện. Trong khi đó, Nghị định 13/2023/NĐ-CP yêu cầu sự đồng ý đối với dữ liệu cá nhân phải rõ ràng, cụ thể và hoàn toàn tự nguyện”, luật sư Toại nhận định.

Ông cũng cho rằng, từ ngày 1.1.2026, luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025 sẽ tiếp tục siết chặt các nguyên tắc này, nhấn mạnh việc đồng ý không được gắn với điều kiện tước bỏ quyền lợi chính đáng, im lặng không được xem là đồng ý. Trong bối cảnh đó, mô hình “đồng ý tất cả hoặc không có gì” có thể bị xem là lạm dụng vị thế thống lĩnh theo luật Cạnh tranh 2018 (điều 27).

“Trong vụ việc của Zalo cho thấy quyền tự do thỏa thuận trong môi trường số đang bất lợi rõ rệt cho người dùng, do thiếu lựa chọn thay thế và vị thế yếu thế trước nền tảng lớn. Các điều khoản dài phức tạp “đồng ý tất cả” và cho phép chia sẻ dữ liệu với công ty liên kết VNG mà không đồng ý riêng có dấu hiệu của việc chưa đủ minh bạch, có dấu hiệu vi phạm nguyên tắc tự nguyện, khách hàng hoặc tiếp tục sử dụng dịch vụ hoặc chấm dứt rồi bị xóa tài khoản”, luật sư Toại phân tích. 

Đồng quan điểm, chuyên gia an ninh mạng Ngô Minh Hiếu (Hiếu PC) cho rằng, cảm giác “bị ép” của người dùng là hoàn toàn dễ hiểu, bởi trên nhiều nền tảng số hiện nay, người dùng gần như không có lựa chọn thực chất nào ngoài việc chấp nhận hoặc rời đi.

Vì vậy, theo ông Hiếu, trách nhiệm minh bạch của doanh nghiệp công nghệ phải được đặt lên hàng đầu: điều khoản cần viết rõ ràng, dễ hiểu, công khai mục đích thu thập – thời gian lưu trữ – cách chia sẻ dữ liệu – và phải có lựa chọn thực sự cho người dùng. 

Xây dựng khung pháp lý đủ mạnh cho “nền kinh tế dữ liệu”

Theo các chuyên gia, vụ việc Zalo là một ví dụ điển hình cho thấy sự cấp bách của việc xây dựng một khung pháp lý đủ mạnh cho nền kinh tế dữ liệu tại Việt Nam.

Luật sư Nguyễn Hữu Toại nhận định dữ liệu cá nhân đang là “mỏ vàng” của kinh tế số, nhưng nếu doanh nghiệp lạm dụng vị thế để áp đặt điều khoản, toàn bộ rủi ro về lộ lọt, lạm dụng thương mại hay mất quyền kiểm soát sẽ bị đẩy về phía người dùng.

Bên cạnh các quy định hiện hành, luật sư cho rằng, cần tăng mức xử phạt hành chính, xem xét trách nhiệm hình sự đối với hành vi mua bán dữ liệu trái phép; buộc các nền tảng lớn phải cho phép người dùng đồng ý và rút lại sự đồng ý theo từng loại dữ liệu, từng mục đích cụ thể; đồng thời cấm mô hình “đồng ý tất cả hoặc không có gì”.

Ngoài ra, các nền tảng số cần có thời gian chuyển tiếp hợp lý, thông báo trước ít nhất 30 – 60 ngày khi thay đổi chính sách liên quan đến dữ liệu cá nhân. Nhà nước cũng cần hỗ trợ phát triển các nền tảng thay thế nhằm giảm tình trạng độc quyền.

Qua vụ việc của Zalo, theo chuyên gia Hiếu PC, nhu cầu xây dựng một khung pháp lý đủ mạnh cho “nền kinh tế dữ liệu” là rất rõ ràng để tạo điều kiện cho doanh nghiệp Việt phát triển, nhưng không được đánh đổi bằng rủi ro cho người dùng. Mục tiêu cuối cùng phải là cân bằng lợi ích – minh bạch với dữ liệu – và bảo vệ người dân như trung tâm của mọi chính sách.

Ông Hiếu chia sẻ: “Kinh nghiệm quốc tế cho thấy nhiều quốc gia đã và đang siết chặt các ông lớn công nghệ bằng các luật chuyên biệt về dữ liệu và cạnh tranh số, buộc nền tảng phải tôn trọng quyền kiểm soát dữ liệu của người dùng. Mục tiêu cuối cùng vẫn là cân bằng giữa phát triển kinh tế số và bảo vệ người dân, lấy minh bạch và quyền riêng tư làm trung tâm”.