Đại học “0 đồng” | Báo Dân trí

Cũng như nhiều nước khác trên thế giới, Việt Nam xác định giáo dục đại học là một trong những trụ cột quan trọng của sự phát triển bền vững.

Thế nhưng, bên cạnh những thành tựu và đóng góp to lớn của hệ thống giáo dục đại học trong những năm qua, thì vẫn còn đó thực trạng tuyển sinh èo uột, chất lượng đào tạo thấp và hoạt động nghiên cứu khoa học chưa hiệu quả ở một số nhà trường. Không phải tự nhiên mà có những trường đại học bị ví von là “0 đồng” – một cách nói để chỉ các cơ sở tồn tại lay lắt, không còn giá trị thực chất.

Bức tranh tuyển sinh đại học trong những năm gần đây phản ánh nhiều điều đáng suy ngẫm. Thống kê hàng năm có hơn 100.000 thí sinh đỗ nhưng không nhập học, xuất phát nhiều nguyên nhân trong đó có lý do đến từ sự kém hấp dẫn về lĩnh vực đào tạo của các trường. Ví dụ, năm 2024 có 122.000 thí sinh đỗ nhưng bỏ nhập học; năm 2023 là 118.000 thí sinh. Nhiều trường đại học, đặc biệt là các trường công lập ở địa phương xa trung tâm kinh tế lớn liên tục không đạt chỉ tiêu tuyển sinh, một số nơi chỉ đạt 10-20% chỉ tiêu.

Chất lượng nguồn nhân lực là một trong những yếu tố quyết định sự phát triển bền vững của đất nước (Ảnh minh họa: CV)

Trong bối cảnh đại học không còn là con đường duy nhất dẫn đến thành công, thế hệ trẻ đã có nhiều lựa chọn trước ngưỡng cửa cuộc đời, thì nhiều cơ sở đại học lại đánh mất dần chất lượng và uy tín.

Hơn nữa, học sinh cũng cân nhắc kỹ lưỡng giữa chi phí và lợi ích của các chương trình đào tạo. Một khi chất lượng đào tạo không đáp ứng kỳ vọng, tấm bằng đại học không đảm bảo cơ hội việc làm thì quyết định quay lưng với các trường đại học chất lượng thấp là điều dễ hiểu.

Mặt khác, việc trường cao đẳng ồ ạt nâng cấp thành trường đại học trong những năm qua nhằm đáp ứng tâm lý “phổ cập bằng cấp” đến bây giờ đã để lại nhiều hệ lụy, rõ ràng nhất là nhiều trường không đủ năng lực cạnh tranh, rơi vào cảnh “đói” sinh viên.

Nếu tuyển sinh èo uột là biểu hiện bề mặt thì chất lượng đào tạo thấp chính là vấn đề. Những năm gần đây, mặc dù một số trường đã đạt tiêu chuẩn kiểm định chất lượng, nhưng khoảng cách giữa tiêu chuẩn đầu ra cam kết và năng lực thực tế của sinh viên vẫn còn rất lớn.

Một thước đo quan trọng khác để đánh giá năng lực của một trường đại học là hoạt động nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ, nhưng có vẻ như với nhiều đơn vị ở ta lại là điểm yếu cố hữu.

Theo báo cáo tài chính công khai năm 2023, ngay cả những trường đại học lớn trong nhóm dẫn đầu cũng chỉ có tỷ lệ doanh thu từ nghiên cứu khoa học dưới 5% tổng thu. Với các trường nhỏ hơn, con số này gần như bằng 0.

Số lượng bằng sáng chế, công bố quốc tế và các dự án chuyển giao công nghệ của các trường đại học Việt Nam vẫn rất khiêm tốn so với khu vực và thế giới. Nguyên nhân không chỉ nằm ở thiếu kinh phí, mà còn ở cơ chế quản lý lạc hậu, thiếu sự hợp tác với doanh nghiệp và định hướng nghiên cứu chưa gắn với thực tiễn.

Điều này không chỉ làm giảm uy tín của các trường đại học, mà còn khiến Việt Nam chậm chân trong cuộc đua công nghệ và đổi mới sáng tạo toàn cầu.

Trong hơn 10 năm qua đã diễn ra làn sóng sáp nhập và mua lại (M&A) các trường đại học ngoài công lập. Chỉ riêng tại khu vực Nam Bộ, từ năm 2010 đến nay, ít nhất 6 trường đại học tại các địa phương khác nhau đã trải qua các thương vụ M&A với sự tham gia của các tập đoàn giáo dục lớn trong và ngoài nước. Đây không chỉ là xu hướng tất yếu trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt, mà được xem là lối thoát cho những trường đang rơi vào khủng hoảng.

Hầu hết trường đại học sau khi có nhà đầu tư mới đã được cải thiện đáng kể về cơ sở vật chất cũng như mở rộng chương trình đào tạo, thu hút sinh viên theo học. Ngược lại, có những trường không thể tìm được đối tác chiến lược nên đã phải đối mặt với nguy cơ đóng cửa.

Làn sóng M&A cho thấy một thực tế, các trường phải tự nâng cao năng lực hoặc chấp nhận bị thâu tóm, mà theo đó, khái niệm “đại học 0 đồng” là cách nói ẩn dụ về giá trị thực tế của những cơ sở giáo dục đại học lao đao.

Để giải quyết vấn đề trên, trước hết, cần có chính sách đột phá đánh giá chất lượng trường đại học, bao gồm tỷ lệ sinh viên có việc làm sau khi tốt nghiệp, mức độ hài lòng của nhà tuyển dụng và hiệu quả nghiên cứu khoa học. Các trường không đạt tiêu chuẩn sẽ phải sáp nhập hoặc giải thể, tương tự như cách xử lý ngân hàng yếu kém.

Quy hoạch mạng lưới cơ sở giáo dục đại học và sư phạm thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến 2050 của Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã xác định, Bộ sẽ sắp xếp các trường đại học theo hướng cơ bản giữ ổn định về số lượng và cơ cấu, tập trung tăng cường năng lực, nâng cao chất lượng và mở rộng quy mô các trường. Cả nước sẽ có khoảng 250 đại học, trường đại học; 50 phân hiệu thuộc 200 cơ sở đầu mối định hướng theo các vùng.

Đáng chú ý là từ nay tới năm 2030 sẽ củng cố, sắp xếp những trường đại học không đạt chuẩn theo các phương án như: Tái cấu trúc và tập trung đầu tư để đạt chuẩn trong lộ trình từ 3 đến 5 năm; sáp nhập để trở thành một đơn vị đào tạo hoặc một phân hiệu của một trường có uy tín; đình chỉ hoạt động đào tạo trước năm 2028 và giải thể trước năm 2030.

Đối với các phân hiệu của các trường trong giai đoạn tới năm 2030, sẽ đình chỉ hoạt động đào tạo của phân hiệu, cơ sở đào tạo không đạt chuẩn hoặc chưa hoàn thành xác lập vị trí pháp lý trước năm 2028; sáp nhập hoặc giải thể các phân hiệu không đạt chuẩn trước năm 2030.

Định hướng trên là đúng đắn và cần thiết. Thực tiễn đã chứng minh rằng, thị trường có khả năng tự điều chỉnh, loại bỏ những yếu tố không còn phù hợp. Để tránh rơi vào cảnh có những cơ sở đại học “0 đồng” cả về nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, thì giáo dục đại học Việt Nam cần một cuộc cách mạng toàn diện, từ chính sách đến thực tiễn. Chất lượng nguồn nhân lực từ kết quả đó sẽ đóng góp vững chắc cho mục tiêu tăng trưởng kinh tế ngày càng cao của đất nước.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!