Vì sao ở Nam bộ hay thờ ông Nhật

Những câu chuyện độc đáo và thú vị về hai vị thần ông Nhật – bà Nguyệt được bàn luận nhiều ở tọa đàm khoa học Tượng gốm Sài Gòn xưa – những giá trị lịch sử văn hóa đặc sắc do Bảo tàng Lịch sử TP.HCM tổ chức (18.10). Không chỉ vậy, nhiều người còn đi tìm lời giải cho thắc mắc “vì sao người Nam bộ lại hay thờ ông Nhật – bà Nguyệt?”.

Ảnh: Tư liệu nhà nghiên cứu Lưu Kim Chung

Ảnh: Tư liệu nhà nghiên cứu Lưu Kim Chung

Nhà nghiên cứu và sưu tập gốm Lưu Kim Chung (TP.HCM) cho biết: “Bộ tượng Nhật – Nguyệt của lò gốm Bửu Nguyên sáng tạo hình ảnh ông Nhật là ông lão râu dài bạc phơ, một chân đá lên cao, tay nắm vạt áo, một tay giơ lên cầm một tấm kiếng hình tròn tượng trưng mặt trời; khuôn mặt hàm tiếu mỉm cười, thân khoác ‘khảm kiên’ (mã tiên, áo cánh); đầu đội ‘tử kim quán’ trong phục sức ca kịch gọi là ‘thái tử quán’. Phía sau đầu ông Nhật đội ‘thúc phát kim quán’ (nghĩa là vành nón hình rồng rủ xuống hai bên mang tai), còn gọi là ‘long hình thùy nhĩ’ tức là có dây tuệ rủ hai bên; ông đứng trên bục đế vân đằng”.

Còn bà Nguyệt, nhà sưu tập gốm Lưu Kim Chung thông tin: “Tướng mạo bà Nguyệt là người nữ, thân khoác ‘tân lang y’ mà trong đạo cụ Việt kịch gọi là cát phục; vai đắp ‘phi vân kiên’, phiêu đới quần cửu phụng, trước bụng trang trí hình lẵng hoa hoặc là hình hồ điệp, một thứ lễ phục triều đại nhà Thanh; bà có diện mạo kiêu sa, thanh tú, một tay giơ lên với tấm kiếng hình tròn tượng trưng cho mặt trăng”.

Ông Nhật – bà Nguyệt không chỉ là biểu tượng thiên văn

Bên cạnh các bộ tượng Nhật – Nguyệt của lò Bửu Nguyên và Đồng Hòa, nhà nghiên cứu và sưu tập gốm Lưu Kim Chung cho biết, phải kể thêm bộ tượng của lò Hòa Lợi Tường (năm 1893), hiện còn lưu giữ ở Thất Phủ Thiên Hậu cung (Q.5 cũ). Bộ tượng này có kết cấu, tạo hình, màu men không khác nhiều so với lò Bửu Nguyên và Đồng Hòa, duy chỉ có tạo hình cao to và đầy đặn hơn. 

Thạc sĩ Nguyễn Viết Vinh – Trưởng phòng trưng bày (Bảo tàng TP.HCM) thông tin: “Hình tượng Nhật – Nguyệt, với vai trò là cặp biểu trưng vũ trụ trong tư duy lưỡng nghi Đông phương, phản ánh sâu sắc triết lý điều hòa âm dương, chu kỳ vận hành thời gian – không gian và mối quan hệ giữa con người với trời đất”. 

Về việc vì sao ở Nam bộ lại hay thờ ông Nhật – bà Nguyệt? Theo thạc sĩ Nguyễn Viết Vinh: “Trong tín ngưỡng dân gian Việt – Hoa, Nhật và Nguyệt không chỉ là biểu tượng thiên văn mà còn được nhân cách hóa thành thần linh bảo hộ: ông Nhật – bà Nguyệt. Các công trình kiến trúc tín ngưỡng như đình, chùa, hội quán, nơi hình tượng đôi Nhật – Nguyệt thường được đặt ở vị trí cao nhất – đỉnh mái chính diện – nhằm xua tà, trấn trạch, cầu mong quốc thái dân an”.

Ảnh: Nhà sưu tập Phạm Thanh Tuấn

Theo đó, ở Nam bộ, ông Nhật- bà Nguyệt được xem là biểu trưng cho âm và dương của vũ trụ. Nhật – Nguyệt sáng thế. Nhật thần, Nguyệt thần là văn hóa Trung Hoa, là đôi mắt của vị thần “Bồn Cổ Thị” hóa thân; mắt trái hóa thành Nhật thần, mắt phải hóa thành Nguyệt thần, dân gian lưu truyền trong tập tục “nam tả nữ hữu”.

“Về nhận dạng chung, bà Nguyệt thân khoác trên mình bộ đạo bào (thủy điền y, bách gia y) màu vàng, các hình tam giác nối nhau, đầu búi cao kiểu đạo cô, biểu tượng cho sự có quyền lực, phép thuật. Nhân vật ông Nhật khoác áo đẩu bồng y, khăn xõa trùm từ đỉnh đầu xuống đến phần ngang chân, trong ca kịch gọi là ‘tuyết lũ’, tượng trưng cho nhân vật viễn hành đi xa hoặc trong hoàn cảnh hàn lạnh, dạ hành (đi đêm); trước trán, đầu có vành mũ, có trang trí hình ‘sạn đao đầu’, giống cái xẻng xòe ra biểu tượng cho nhân vật dũng mãnh trẻ tuổi chinh chiến”, nhà sưu tập gốm Lưu Kim Chung phân tích thêm về bộ tượng gốm ông Nhật và bà Nguyệt.