Sau cú sốc bị Trung Quốc cấm vận đất hiếm năm 2010, Nhật Bản đã xây dựng chuỗi cung ứng riêng, giảm đáng kể phụ thuộc vào nguồn cung từ nước láng giềng.
Tháng 9/2010, vụ va chạm giữa một tàu cá Trung Quốc và hai tàu cảnh sát biển Nhật Bản gần nhóm đảo tranh chấp Senkaku/Điếu Ngư đã leo thang thành khủng hoảng ngoại giao và kinh tế giữa hai nước láng giềng Đông Á. Để đáp trả việc Nhật Bản bắt thuyền trưởng Trung Quốc, Bắc Kinh đã áp lệnh cấm xuất khẩu đất hiếm cho Tokyo.
Nhật Bản lúc đó nhập khẩu 90% nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc, bởi đây là nguyên liệu thiết yếu trong các sản phẩm như xe điện, động cơ máy bay và radar quân sự. Động thái của Trung Quốc lập tức khiến ngành công nghiệp Nhật Bản rơi vào hoảng loạn, đặc biệt là ngành ôtô. Căng thẳng chỉ hạ nhiệt khi Tokyo chấp thuận thả thuyền trưởng tàu cá Trung Quốc.
Cũng trong năm 2010, Trung Quốc còn khiến giá đất hiếm tăng gấp 10 lần khi tuyên bố cắt giảm 40% hạn ngạch xuất khẩu so với năm trước đó, với lý do muốn “làm sạch ngành công nghiệp gây ô nhiễm này”.
Các diễn biến thúc đẩy Nhật Bản tìm cách giảm phụ thuộc vào đất hiếm từ Trung Quốc để đề phòng rủi ro địa chính trị, khi căng thẳng song phương ngày càng có xu hướng tăng nhiệt. Sau 15 năm, Tokyo đã thiết lập được chuỗi cung ứng riêng, tự chủ hơn với loại hàng hóa thiết yếu này.
Dây chuyền lắp ráp ôtô tại một nhà máy ở Kaminokawa, tỉnh Tochigi, Nhật Bản tháng 12/2023. Ảnh: AFP
Đất hiếm gồm 17 nguyên tố kim loại, có trữ lượng tương đối dồi dào trong vỏ Trái Đất, nhưng khó khai thác và tinh chế. Trung Quốc thống trị thị trường đất hiếm thế giới, chiếm 70% nguồn cung toàn cầu và 90% công suất tinh luyện.
Một số quan chức Nhật Bản ban đầu còn xem nhẹ tác động từ việc Trung Quốc siết xuất khẩu đất hiếm.
Tatsuya Terazawa, quan chức phụ trách chính sách kinh tế tại Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) vào năm 2010, vẫn nhớ cảnh một quan chức phụ trách ngành ôtô chạy vội đến bàn làm việc của ông, cảnh báo toàn bộ ngành này có thể đình trệ do bị cắt nguồn cung đất hiếm đột ngột.
“Tôi phải thừa nhận rằng mình lúc đó không biết gì về đất hiếm”, ông Terazawa nói. Đồng nghiệp giải thích rằng những vật liệu này là thành phần thiết yếu để sản xuất nam châm dùng trong ngành ôtô. Giống như nhiều quốc gia công nghiệp khác, Nhật Bản phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nguồn cung từ Trung Quốc.
Để ứng phó, ông Terazawa đã xây dựng gói hỗ trợ trị giá hơn 1 tỷ USD để giảm mức độ phụ thuộc của chuỗi cung ứng Nhật Bản đối với đất hiếm, bao gồm chi mạnh tay cho các doanh nghiệp tìm cách đa dạng hóa nguồn cung.
“Lúc đó, tôi bị chỉ trích vì đề xuất ngân sách vượt xa nhu cầu”, ông Terazawa kể. “Nhưng tôi quyết tâm rằng Nhật Bản sẽ không bao giờ rơi vào tình thế đó lần nữa”.
Nỗ lực của Nhật Bản tỏ ra “thuận buồm xuôi gió”. Khi Sojitz, một trong những tập đoàn lớn và lâu đời nhất Nhật Bản, phối hợp với JOGMEC, cơ quan chính phủ Nhật Bản phụ trách an ninh khoáng sản, tìm kiếm các lựa chọn đất hiếm ngoài Trung Quốc, họ biết đến Lynas, một công ty khai khoáng Australia, đang gặp khó khăn về tài chính.
Lynas đặt mục tiêu xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm tích hợp đầu tiên trên thế giới mà không dựa vào Trung Quốc, khai thác quặng từ Australia và tinh luyện tại Malaysia. Tuy nhiên, công ty chưa thể huy động vốn để mở rộng công suất tinh luyện.
“Sojitz buộc phải tìm nguồn đất hiếm ngoài Trung Quốc và khi đó, Lynas là lựa chọn duy nhất”, ông Kosuke Uemura, giám đốc điều hành Sojitz, cho biết.
Năm 2011, JOGMEC và Sojitz ký thỏa thuận cấp cho Lynas 250 triệu USD dưới dạng khoản vay và góp vốn. Thương vụ giúp Nhật Bản bảo đảm nguồn cung đất hiếm dài hạn từ bên ngoài Trung Quốc.
Mỏ đất hiếm Mount Weld của Lynas ở bang Western Australia, Australia. Ảnh: Lynas Rare Earth
Lynas hiện khai thác đất hiếm tại các mỏ lộ thiên ở bang Western Australia, rồi chuyển quặng sơ chế đến cơ sở tại Kuantan, Malaysia, nhà máy tinh chế đất hiếm quy mô lớn duy nhất ngoài Trung Quốc. Tại đó, quặng sẽ được tinh luyện thành từng oxit đất hiếm riêng biệt, độ tinh khiết đủ để đưa vào sản xuất.
Đất hiếm sau đó được vận chuyển đến Nhật Bản, rồi Sojitz phân phối cho các nhà sản xuất nam châm trong nước. Sojitz nhận lô đất hiếm lớn đầu tiên từ cơ sở Malaysia vào năm 2012 và liên tục mở rộng danh mục kim loại nhập khẩu. So với năm 2010, Nhật Bản hiện chỉ còn phụ thuộc khoảng 60% vào Trung Quốc.
Tuy nhiên, ông Uemura cho biết nỗ lực của Nhật Bản cũng gặp nhiều trở ngại trong quá trình triển khai và nút thắt khó nhất nằm ở khâu tinh luyện. Quá trình này tạo ra lượng lớn chất thải, việc xử lý và tiêu hủy đúng chuẩn tốn kém và kéo dài.
Trong giai đoạn 2011-2012, cơ sở Lynas tại Malaysia đối mặt sự phản đối dữ dội từ cộng đồng địa phương và thách thức pháp lý. Nhà máy được phép vận hành sau khi điều chỉnh kế hoạch xử lý chất thải nhiều lần. Do đó, chi phí sản xuất của Sojitz và Lynas cao hơn nhiều so với Trung Quốc và cần chính phủ hỗ trợ nếu muốn cạnh tranh với Bắc Kinh.
Trung Quốc năm nay tiếp tục ban hành loạt biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm vào tháng 4 và tháng 10, quy mô bao trùm hơn khi áp hạn chế với cả vật liệu lẫn công nghệ chế biến. Các hạn chế bổ sung hồi tháng 10 được đình chỉ một năm, sau khi Mỹ và Trung Quốc đạt thỏa thuận thương mại vào tháng 11. Dù vậy, nhiều quốc gia vẫn gấp rút tìm cách giảm sự phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc.
“Mỹ và châu Âu mới chỉ bắt đầu cảm nhận được tính cấp bách của vấn đề”, Naoki Kobayashi, quan chức vụ đất hiếm thuộc METI, nói. “Với Nhật Bản, bài học này đã đến từ 15 năm trước”.
Chính quyền Tổng thống Donald Trump bắt đầu rót ngân sách để thiết lập chuỗi cung ứng trong nước, gồm hỗ trợ mỏ đất hiếm duy nhất của Mỹ tại Mountain Pass, bang California, cũng như các cơ sở chế biến và sản xuất nam châm tại Bắc Carolina và Texas. Mỹ cũng ký nhiều thỏa thuận với Australia, Liên minh châu Âu và Nhật Bản nhằm đa dạng hóa chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc.
Ông Trump tin rằng Mỹ sẽ cần khoảng một năm để đảm bảo được một nguồn cung đất hiếm dồi dào, nhưng những gì Nhật Bản trải qua cho thấy việc thoát khỏi ảnh hưởng của Trung Quốc không dễ dàng. Giới chuyên gia nhận định nỗ lực ấy đòi hỏi sự hỗ trợ bền bỉ của chính phủ cùng hợp tác quốc tế lâu dài.
Tổng thống Mỹ Donald Trump (trái) và Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi tại Tokyo ngày 28/10. Ảnh: AFP
Với Nhật Bản, tình hình hiện nay mở ra cơ hội để liên kết với các quốc gia khác nhằm giải quyết bài toán chi phí, vấn đề mà Tokyo loay hoay suốt 15 năm qua. Theo ông Kobayashi, nếu các quốc gia đồng thuận mua nhiều đất hiếm từ ngoài Trung Quốc hơn, họ sẽ tạo ra quy mô thị trường đủ lớn để hạ giá thành.
Tuy nhiên, ông Terazawa cho rằng bất kỳ nỗ lực hợp tác quốc tế nào cũng sẽ là phép thử về mức độ cam kết.
“Mỹ tất nhiên là một cường quốc, nhưng tôi không nghĩ họ có thể đơn độc đối phó hiệu quả với Trung Quốc”, ông Terazawa nói. Những thỏa thuận phối hợp gần đây là nền móng ban đầu. Điều quan trọng là Mỹ có thực sự cam kết hợp tác với các đồng minh hay không?”.
Như Tâm (Theo Economist, WEF, Reuters)
Nguồn: https://vnexpress.net/cach-nhat-giam-phu-thuoc-dat-hiem-trung-quoc-4991469.html
