Thấy gì từ ồn ào liên quan dự án từ thiện “Nuôi em”?

Những ồn ào xung quanh dự án từ thiện Nuôi em của Hoàng Hoa Trung đang khiến dư luận quan tâm về tính minh bạch trong việc giải ngân nguồn tiền gây quỹ. Hiện tại, chủ dự án đã tạm đóng băng hoạt động (ngừng tiếp nhận tài trợ và ngừng giải ngân) để rà soát và làm rõ. Trong một diễn biến liên quan, công an tỉnh Nghệ An đã vào cuộc để xác minh những nội dung mà một số nhà tài trợ của dự án Nuôi em phản ánh. Vụ việc đang trong quá trình làm rõ bởi cơ quan chức năng, do đó, chúng ta chưa nên vội vàng phán xét.

Cá nhân được kêu gọi từ thiện nhưng phải giám sát chặt chẽ

Đứng từ góc độ của một người làm phát triển cộng đồng lâu năm, tôi hiểu, việc một hay một vài cá nhân đứng ra gây quỹ và triển khai các dự án cộng đồng sẽ không dễ dàng và có thể khiến cộng đồng nghi ngờ. Trước đây đã có một vài trường hợp nghệ sĩ, người có ảnh hưởng (KOLs) vướng lùm xùm. Những câu chuyện “áo gấm đi đêm” hoặc “tình ngay lý gian” hay thậm chí là tiêu cực đã phát sinh từ cách làm từ thiện theo kiểu cá nhân này.

Trên thế giới, nhiều quốc gia cho phép cá nhân gây quỹ từ thiện và đa số đều có quy định pháp lý để quản lý, giám sát chặt chẽ, yêu cầu cá nhân tuân thủ luật về minh bạch, trách nhiệm giải trình nhằm đảm bảo tính hợp pháp, chống lạm dụng và bảo vệ người đóng góp. Ở Mỹ, người kêu gọi thường sử dụng các nền tảng gây quỹ như GoFundMe, Facebook Fundraisers, Paypal Giving Fund và phải đáp ứng những quy định riêng của từng nền tảng. Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC) và Tổng Chưởng lý các bang có quyền điều tra nếu phát hiện gian lận trong hoạt động kêu gọi từ thiện cá nhân. Nếu cá nhân lừa đảo hoặc sử dụng tiền sai mục đích, họ có thể bị kiện dân sự hoặc truy tố hình sự.

Ví dụ, năm 2017, một cặp đôi ở bang New Jersey đã dựng nên một câu chuyện cảm động đăng trên trang web GoFundMe, kêu gọi được hơn 400.000 USD từ khoảng 14.000 người hảo tâm rồi dùng số tiền này để tiêu xài cá nhân. Cặp đôi này sau đó bị điều tra và bị kết án tù, buộc trả lại toàn bộ số tiền, bị cấm kêu gọi từ thiện…

Chủ dự án Nuôi em trong một chương trình thiện nguyện (Ảnh: Dự án Nuôi em).

Hàn Quốc cho phép cá nhân kêu gọi quyên góp nhưng không được tự ý thực hiện trên diện rộng (quyên góp công khai) mà phải tuân thủ nhiều điều kiện, có sự cho phép của chính quyền.

Trung Quốc không cho phép cá nhân kêu gọi quyên góp công khai. Nếu cá nhân tự ý kêu gọi quyên góp công khai, họ có thể bị yêu cầu hoàn trả tiền quyên góp và bị phạt hành chính hoặc bị truy tố hình sự nếu có dấu hiệu gian lận. Bộ Dân chính Trung Quốc giám sát chặt chẽ các hoạt động từ thiện, để ngăn chặn lừa đảo hoặc sử dụng sai mục đích tiền quyên góp. Ngoài ra, các nền tảng mạng xã hội như WeChat, Douyin cũng có trách nhiệm giám sát và ngăn chặn các chiến dịch gây quỹ cá nhân vi phạm quy định.

Tại Việt Nam, Nghị định 93/2021/NĐ-CP của Chính phủ khuyến khích hoạt động từ thiện, tôn vinh người làm từ thiện. Nghị định nêu rõ yêu cầu cá nhân kêu gọi từ thiện phải công khai thông tin, mở tài khoản riêng, ghi chép chi tiết, báo cáo UBND xã, tự chi trả chi phí vận động và không được trục lợi; cấm hành vi cản trở, báo cáo sai sự thật hay lợi dụng để chiếm đoạt tài sản. Hoạt động này có thể có sự giám sát của Mặt trận Tổ quốc, nhằm đảm bảo minh bạch, tránh lợi dụng, trục lợi, và đảm bảo tiền đến đúng người cần hỗ trợ. Tuy nhiên, việc thực thi, giám sát trên thực tế ở nơi này nơi khác vẫn còn hạn chế, chưa chặt chẽ.

Cần chuyên nghiệp và bài bản

Trước hết, cần khẳng định, hoạt động dấn thân vì cộng đồng là đáng quý. Song, từ thiện là việc mà không phải ai cũng có thể làm hoặc thích thì làm, đặc biệt liên quan công tác gây quỹ (để phân biệt với trường hợp dùng tiền cá nhân). Làm từ thiện, nhân đạo, cứu trợ thiên tai hay đúng hơn là công tác xã hội và phát triển cộng đồng, là một công việc chuyên nghiệp. Công việc này nên được thực hiện bởi những người được đào tạo bài bản và bởi các tổ chức chuyên nghiệp.

Theo đó, “con người chuyên nghiệp” là được đào tạo bài bản về công tác xã hội, còn “những tổ chức chuyên nghiệp” có thể là các quỹ hay tổ chức trong nước, tổ chức nhân đạo quốc tế vốn được biết tới là các “tổ chức phi chính phủ” (NGO) hay các cơ quan/tổ chức thuộc Liên Hợp Quốc (UN). Ở trong nước thì có các tổ chức, các “quỹ xã hội” hoặc “quỹ từ thiện” thành lập theo quy định của Bộ Nội vụ cùng nhiều tổ chức xã hội (CSO) và tổ chức dựa vào cộng đồng (CBO) được đăng ký hoạt động dưới dạng doanh nghiệp xã hội, đơn vị nghiên cứu khoa học, v.v.

Nhiều năm nay, hoạt động từ thiện – xã hội của các cơ quan báo chí, như Quỹ Nhân ái thuộc Báo Dân trí, cũng được biết đến rộng rãi. Nhờ lợi thế về thông tin, mạng lưới rộng khắp và khả năng tiếp cận, xác minh thông tin nhanh chóng của hệ thống phóng viên, các cơ quan báo chí nhanh chóng trở thành cầu nối giữa các hoàn cảnh khó khăn, cộng đồng yếu thế, đặc biệt là trong thiên tai – thảm họa, với bạn đọc và nhà hảo tâm.

Về nguyên tắc, một dự án gây quỹ từ cộng đồng phải luôn đi kèm công tác giám sát, đánh giá trong quá trình triển khai. Việc kiểm toán hồ sơ, chứng từ dự án bởi cơ quan kiểm toán độc lập cũng như cung cấp báo cáo cho nhà tài trợ, cơ quan quản lý và các bên liên quan là yêu cầu hiển nhiên. Thế nhưng việc đáp ứng yêu cầu này của các cá nhân, nhóm cá nhân chủ dự án nhiều khi không đầy đủ.

Cũng cần lưu ý, việc công bố sao kê tài khoản sẽ không thể thay thế được các chứng từ giải ngân của dự án. Sao kê tài khoản đơn giản chỉ là nhật ký ghi lại số tiền được gửi/chuyển vào (ghi có) và rút ra (ghi nợ) của một tài khoản. Nó không thể hiện đầy đủ và chính xác số tiền ấy do ai gửi vào và được rút ra cho ai, để làm gì. Do đó, phải có chứng từ.

Ví dụ với một dự án từ thiện giúp trẻ em nghèo, sẽ bao gồm: thỏa thuận dự án (thỏa thuận tài trợ) giữa chủ dự án và các trường học, ủy nhiệm chi (biên lai chuyển tiền) thể hiện số tiền từ tài khoản do chủ dự án quản lý đã được giải ngân tới tài khoản của các trường học, biên bản xác nhận tài trợ giữa chủ dự án với các trường học, hợp đồng – hóa đơn mua sắm thực phẩm, đồ dùng, vật tư, trang thiết bị, ký nhận của phụ huynh nếu học sinh có nhận tiền hỗ trợ, ảnh hoạt động dự án, báo cáo của các trường học hưởng lợi.

Nếu dự án có thêm hạng mục xây dựng cơ sở vật chất thì cần có thêm hồ sơ xây dựng (đơn đề nghị của nhà trường có xác nhận của chính quyền địa phương và phòng giáo dục, bản vẽ thiết kế và dự toán được thẩm định, giấy phép xây dựng), hợp đồng xây dựng, biên bản nghiệm thu – bàn giao và hóa đơn.

Để làm được những việc này bài bản và đúng quy định, một cá nhân sẽ không thể làm một mình mà cần có đội ngũ, từ vài người cho đến hàng chục người. Nếu dự án vận hành không theo nguyên tắc minh bạch thì chủ dự án dễ rơi vào hoàn cảnh “tình ngay lý gian”, thậm chí vướng các rắc rối pháp lý (nhẹ thì bị phạt hành chính, hoàn trả lại các khoản đóng góp; nặng thì bị xử lý hình sự nếu có dấu hiệu gian dối, lừa đảo).

Trong công tác từ thiện, không phải ai cũng có khả năng thu hút chú ý và kêu gọi tài trợ. Nhưng nếu đã chọn con đường làm các hoạt động xã hội bằng cách đi gây quỹ, các cá nhân có nhiều hơn một lựa chọn để minh bạch hóa việc làm của mình: Hoặc là thành lập một tổ chức có tư cách pháp nhân để hoạt động một cách chuyên nghiệp và để được quản lý, giám sát bởi các cơ quan chức năng; hoặc là trở thành các đại sứ (sứ giả) và chỉ dừng lại ở việc kêu gọi gây quỹ cho các chiến dịch, chương trình ủng hộ được phát động bởi các cơ quan, tổ chức chuyên nghiệp mà không tham gia vào việc quản lý và giải ngân số tiền gây quỹ được.

Về lâu dài, tôi cho rằng hệ thống pháp luật với công tác từ thiện cần hoàn chỉnh và chặt chẽ hơn để đưa hoạt động này trở nên chuyên nghiệp và minh bạch. Có thể áp dụng kinh nghiệm quốc tế như đã kể trên đối với việc gây quỹ công khai của các cá nhân. Dưới sự quy chiếu của pháp luật, tin rằng, các cá nhân có ảnh hưởng sẽ có hướng đóng góp tốt hơn cho hoạt động thiện nguyện, tránh được tiêu cực và rắc rối phát sinh.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!