Cổ vật – Di sản quốc gia (*): Linga vàng độc đáo chưa từng thấy

Khu Di tích tháp Po Dam, tọa lạc trên sườn núi Ông Xiêm thuộc địa bàn thôn Lạc Trị, xã Liên Hương, tỉnh Lâm Đồng, ẩn chứa nhiều cổ vật giá trị cao.

Vô cùng quý hiếm

Nhóm đền tháp Chăm này gồm 6 kiến trúc, từng được học giả người Pháp Henry Parmentier khảo sát, lập bản vẽ và công bố từ năm 1919. Đến năm 1996, nhóm tháp Po Dam được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch (VH-TT-DL) xếp hạng là Di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Năm 2013 – 2014, Sở VH-TT-DL tỉnh Bình Thuận phối hợp với Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ tổ chức 2 đợt khai quật khảo cổ tại khuôn viên nhóm đền tháp Po Dam. Hai đợt khai quật khảo cổ này đã làm xuất lộ nhiều hiện vật giá trị, như phiến đá chạm khắc chữ Chăm cổ dạng bia ký, Linga vàng, bệ Yoni, bàn nghiền, các loại nhạc khí (chuông, chũm chọe, lục lạc), nhẫn Mưta, gương đồng, rìu, giáo, ngói lợp, di vật gốm vỡ từ bình, hũ, tô, chén, đĩa, nồi…

Trong đó, Linga vàng phát hiện tại di tích tháp Po Dam góp phần khẳng định thêm giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng thờ sinh thực khí của người Chăm xưa. Linga vàng ở tháp Po Dam cao 6,6 cm, đường kính thân 5,35 – 5,49 cm, đường kính vành 5,8 – 6 cm, trọng lượng 78,36 g, niên đại khoảng thế kỷ VIII – IX. Hiện vật này được làm bằng 90,4% vàng, còn lại khoảng 9,6% là bạc và đồng; được chế tác với kỹ thuật gò – tán, tạo hình dạng một khối rỗng lòng, thân hình trụ ngắn, đầu hình khối bán tròn.

Trên thân Linga thể hiện đường khâu quy đầu chạm chìm có nét mảnh, tạo thành một vòng tròn vòng quanh phần lớn đoạn dưới. Vòng lên trên có đỉnh cao và thu nhỏ hình chóp – phản ánh đặc điểm tả thực của cấu trúc quy đầu Linga.

Linga là vật thờ quan trọng trong các di tích kiến trúc tôn giáo cổ thuộc văn hóa Chăm Pa ở miền Trung nước ta và các nền văn hóa – quốc gia cổ đại khác trong khu vực Đông Nam Á. Hầu hết những hiện vật loại này được tìm thấy đều làm bằng đá. Một số ít là các Kosa Linga làm bằng kim loại (vàng, bạc, đồng, sắt), có khung niên đại vào khoảng thế kỷ IX – X với đặc trưng nổi bật là phần tượng đầu thần Shiva gắn vào mặt bên của phần đầu Linga.

Kỹ thuật chế tác đỉnh cao

Theo hồ sơ di sản của Bộ VH-TT-DL, Linga tìm thấy tại Khu Di tích tháp Po Dam là loại làm bằng vàng duy nhất được phát hiện trong văn hóa Chăm Pa tính đến nay. Đặc điểm kiểu dáng, kỹ thuật chế tác và quy mô – kích thước của Linga này cũng rất đặc trưng, chưa có hiện vật tương tự được tìm thấy trong văn hóa Chăm Pa và các nền văn hóa – văn minh cổ ở khu vực.

Các chuyên gia khảo cổ nhận định Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam là đại diện tiêu biểu cho điêu khắc biểu tượng loại hiện vật này ở giai đoạn đầu trong hệ thống phát triển nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa. Với phần đầu tròn, đường khâu quy đầu được thể hiện mang tính hiện thực rất cao, đặc điểm này đã được biểu tượng hóa mạnh mẽ cùng với sự thay đổi trong cấu trúc của Linga.

Linga vàng này được chế tác rất hoàn thiện, tinh tế. Theo nhiều chuyên gia khảo cổ, đây không chỉ là vật thờ theo quy chuẩn tôn giáo chặt chẽ, mà còn là một sản phẩm của nghệ thuật tạo hình đỉnh cao, được kế thừa và kết tinh trên nền tảng truyền thống chế tác thủ công tích lũy lâu dài.

Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam là đại diện tiêu biểu cho lịch sử phát triển nền nghệ thuật tạo hình, lịch sử tôn giáo của văn hóa Chăm Pa trong quá trình giao lưu – tiếp biến với văn hóa Ấn Độ. Hiện vật làm bằng vàng không chỉ là bằng chứng sinh động về sự giàu có và phát triển của vương quốc này, mà còn là một biểu tượng của tín ngưỡng và nghệ thuật Chăm Pa.

“Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam là tư liệu lịch sử quý hiếm. Đây không chỉ là hiện vật phản ánh quá trình giao lưu văn hóa mà còn cho thấy thành tựu văn hóa – lịch sử của cư dân Chăm Pa ở phía Nam trong quá trình lao động, xây dựng và phát triển tại vùng đất này” – hồ sơ di sản nhấn mạnh.

Hiện vật tiêu biểu, tư liệu quan trọng

Theo các chuyên gia khảo cổ, thông điệp tôn giáo và tư duy thẩm mỹ chỉ có thể được chuyển tải thành công trên cơ sở tay nghề chế tác rất cao của thợ thủ công.

Trong lịch sử, Chăm Pa được biết đến với danh xưng “xứ trầm hương”, “xứ sở vàng”; nổi tiếng với các sản phẩm trầm, gỗ quý, vàng được khai thác từ vùng núi Trung – Trung Bộ trong quá khứ mà cho đến nay vẫn còn thu hút nhiều sự quan tâm. Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam với chất lượng cao về độ tinh khiết là một hiện vật nổi bật, góp phần minh chứng các thông tin ghi chép về hoạt động khai khoáng, chế tác, trao đổi kim loại quý ở mức độ thương phẩm trong thời kỳ văn hóa Chăm Pa.

Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam vừa tuân thủ chặt chẽ nội dung tôn giáo Ấn Độ (Bà-la-môn giáo) vừa thể hiện kỹ năng chế tác với trình độ thẩm mỹ cao, thông qua nghệ thuật trang trí trong tạo hình khi kết hợp hài hòa hình khối và đường nét trên một vật thờ của người thợ thủ công. Vì vậy, hiện vật này được cho là sản phẩm của quá trình trao đổi, giao lưu của cư dân văn hóa Óc Eo với bên ngoài, nhất là văn hóa Ấn Độ. Quá trình ấy gắn liền với việc hình thành và phát triển văn hóa Chăm Pa, tạo nên nền tảng vật chất của vương quốc cổ này.

Linga vàng tại Khu Di tích tháp Po Dam không chỉ là tư liệu quan trọng về khảo cổ học mà còn có giá trị lớn trong việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa, mỹ thuật, quan hệ ngoại giao, tôn giáo, kỹ thuật luyện kim, nghề kim hoàn… của văn hóa Chăm Pa với khu vực và rộng hơn. Theo hồ sơ di sản, đây là một hiện vật tiêu biểu, là tư liệu quan trọng để nhiều ngành khoa học có thể tiếp cận nghiên cứu với nhiều góc độ khác nhau. 

(Còn tiếp)

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 27-12