Giáo sư Mỹ nói về bài toán môi trường khi Hà Nội chuyển đổi xe xăng – xe điện

Trong thời điểm tình trạng ô nhiễm không khí tại Hà Nội ngày càng trở nên nghiêm trọng với chỉ số chất lượng không khí (AQI) đạt ngưỡng báo động, chính quyền thành phố đang thực hiện đồng loạt nhiều biện pháp, bao gồm việc chuyển đổi xanh, giảm phát thải và đặc biệt là thay đổi thói quen sử dụng phương tiện giao thông của số đông người dân. 

Tuy nhiên, đây là câu chuyện không đơn giản, bởi quá trình chuyển đổi xanh sẽ đi cùng với vấn đề liên quan tới đời sống, lợi ích và sinh kế của người dân. 

Trao đổi với phóng viên Dân trí, Giáo sư Layne Hartsell, chuyên gia về Kinh tế, Năng lượng và Môi trường thuộc Viện Nghiên cứu châu Á, gọi quá trình này là “tái vật chất hóa”. Ông nhìn nhận việc thực hiện sẽ cần một kế hoạch cụ thể, bài bản, trong đó yếu tố cốt lõi là phát triển hệ thống đường sắt đô thị nhằm tối ưu hóa quá trình di chuyển, từ đó từng bước thay đổi thói quen sử dụng phương tiện của người dân. 

Với khoảng 9,2 triệu xe máy xăng trên toàn thành phố, quá trình chuyển đổi xanh tại Hà Nội sẽ cần có một lộ trình hết sức cụ thể và được thực hiện một cách cẩn trọng nhằm tránh xung đột với quyền lợi người dân (Ảnh: Trần Thanh).

Đầu tư vào giao thông công cộng là hoàn toàn xứng đáng

Theo giáo sư Layne Hartsell, với số lượng xe máy xăng lên tới khoảng hơn 9,2 triệu phương tiện tại Hà Nội, việc chuyển đổi xanh là vấn đề cần được thực hiện với sự thận trọng và chỉn chu cao nhất, bởi các cấp chính quyền sẽ đồng thời phải xử lý nhiều mối quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh xe máy là “kế sinh nhai” chính tại một thành phố đông dân.

Chính quyền Thủ đô sẽ phải giải quyết một cách hết sức khéo léo nhằm tránh xung đột lợi ích giữa việc chuyển đổi xanh của thành phố với những quyền, lợi ích hàng ngày của người dân. 

“Giải pháp hiệu quả nhất là đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng giao thông công cộng quy mô lớn, ví dụ như những hệ thống đường sắt nhẹ (Light rail) đang được triển khai tại nhiều đô thị lớn ở châu Á.

Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng có thể chưa có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực này, song các bạn có thể tìm kiếm nguồn vốn đối ứng và sự hỗ trợ kỹ thuật từ các quốc gia phát triển như Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc hoặc thông qua chương trình hợp tác đa phương giữa các quốc gia Đông Á. Đây là những nước sở hữu nền tảng tài chính và trình độ kỹ thuật để phối hợp triển khai dự án ở tầm vóc này. 

Khoản đầu tư vào giao thông công cộng là hoàn toàn xứng đáng, bởi bất kỳ sự gián đoạn nào trong việc di chuyển cũng sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới năng lực sản xuất và hiệu quả kinh tế của thành phố. Nếu lực lượng lao động không thể di chuyển tới nơi làm việc hoặc gặp những khó khăn khác, không chỉ tạo ra sự chán nản, bức xúc mà còn gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới năng suất lao động, gây tổn hại cho nền kinh tế địa phương. 

Một hệ thống giao thông công cộng hiệu quả sẽ cung cấp cho người dân một lựa chọn khả thi trong quá trình chuyển đổi xanh sang những loại phương tiện sạch và thân thiện hơn với môi trường”, vị giáo sư nhấn mạnh. 

Hệ thống giao thông công cộng, trong đó trọng tâm là đường sắt đô thị, sẽ là chìa khóa giải quyết vấn đề chuyển đổi xanh tại Thủ đô (Ảnh: Minh Hoàng).

“Tái vật chất hóa”

Trong những nỗ lực chuyển đổi xanh, giao thông công cộng rõ ràng giữ vai trò nền tảng và cần được ưu tiên phát triển. Tuy nhiên, thực tế chỉ ra rằng nhu cầu sử dụng phương tiện cá nhân của người dân sẽ còn tồn tại trong thời gian dài bởi sự chủ động, tiện lợi cũng như giá trị kinh tế gắn liền với mỗi cá nhân. Bởi vậy, việc thừa nhận và đáp ứng nhu cầu chính đáng đó cũng cần được xem là một phần của bài toán chuyển đổi.

Từ góc độ này, Giáo sư Layne nhìn nhận Nhà nước cần đóng vai trò dẫn dắt bằng việc đầu tư mạnh mẽ và đồng bộ vào hạ tầng. Trước hết là mở rộng công suất lưới điện, phát triển mạng lưới trạm sạc phủ rộng và thuận tiện, song song với việc xây dựng các phương án giao thông công cộng mang tính tổng thể, liên thông và đủ sức hấp dẫn để người dân có thêm lựa chọn khi di chuyển.

“Ngoài ra, còn một vấn đề khác không kém phần quan trọng cần giải quyết, đó là xử lý khối lượng lớn các phương tiện hiện hữu. Với chính sách hiện nay, hàng triệu xe máy chạy xăng, nếu không có lộ trình và giải pháp phù hợp, có nguy cơ trở thành những “tài sản mắc kẹt”.

Quá trình chuyển đổi từ phương tiện sử dụng nhiên liệu đốt trong sang phương tiện chạy điện này được gọi là “tái vật chất hóa”, tức khai thác các nguồn tài nguyên hiện có và tích hợp chúng trở lại, chuyển hóa thành những dạng vật chất mới để tái sử dụng.

Khái niệm này được nhắc tới như một hướng tiếp cận mang tính dài hạn, nhằm khai thác và chuyển hóa các nguồn tài nguyên có sẵn. Dù vậy, ở thời điểm hiện tại, đây vẫn là một bài toán nhiều thách thức và cần được cụ thể hóa bằng các chính sách và giải pháp khả thi”, giáo sư người Mỹ bình luận. 

Xe máy xăng có thể vô tình trở thành “rác thải công nghiệp” nếu không có lộ trình xử lý một cách phù hợp (Ảnh: Nguyễn Hải).

Điều đáng lưu ý là nếu thiếu một kế hoạch toàn diện về thu gom, xử lý và tái chế, phần lớn các phương tiện và linh kiện thải bỏ có thể bị đẩy ra môi trường, gây áp lực lớn lên các bãi rác và những khu vực nhạy cảm về sinh thái. Kịch bản hàng triệu xe máy trở thành rác thải công nghiệp là điều cần được nhìn nhận nghiêm túc để có biện pháp phòng ngừa từ sớm, thay vì xử lý bị động khi hệ lụy đã xảy ra.

Tương tự, vấn đề thay thế và tái chế pin xe điện cũng đòi hỏi phải được tính toán ngay từ giai đoạn hoạch định chính sách. Chỉ khi hệ thống thu hồi, xử lý và tái chế được thiết kế bài bản, quá trình chuyển đổi sang xe điện mới thực sự mang lại lợi ích môi trường như kỳ vọng. Ngược lại, nếu những nền tảng này chưa sẵn sàng, nỗ lực chuyển đổi xanh rất có thể sẽ phát sinh thêm những rủi ro môi trường mới, đi ngược lại mục tiêu ban đầu.

Từ đó có thể thấy, đầu tư hạ tầng và xây dựng lộ trình xử lý tài sản mắc kẹt không chỉ là phần bổ trợ, mà là điều kiện tiên quyết để quá trình chuyển đổi diễn ra một cách bền vững, hài hòa lợi ích của người dân, Nhà nước và môi trường.

Giáo sư Layne Hartsell (Quốc tịch Mỹ) là chuyên gia trong lĩnh vực Năng lượng, Kinh tế, Môi trường tại Viện Nghiên cứu châu Á. Ông đồng thời đảm nhiệm vai trò chuyên gia nghiên cứu tại Trung tâm Khoa học, Công nghệ và Xã hội – Khoa Triết học trường Đại học Chulalongkorn (Bangkok, Thái Lan) và chuyên gia nghiên cứu về Sinh thái tại Cao đẳng North Valley (Mindanao, Philippines).

Trước đó, ông từng là trợ lý giáo sư tại Đại học Phụ nữ Sookmyung và Viện Nghiên cứu Phụ nữ châu Á thuộc Mạng lưới Thông tin Phụ nữ Châu Á – Thái Bình Dương tại Seoul (Hàn Quốc); giảng viên tại trường Đại học Mahidol (Thái Lan), Trung tâm Y tế Siriraj, Khoa Sinh học Phân tử và Tin sinh học (Bangkok) và nghiên cứu sinh tại Khoa Y Dược – Trường Đại học Virginia (Mỹ).