Hoài nghi về đảm bảo an ninh kiểu NATO cho Ukraine

Khi Ukraine dần từ bỏ tham vọng gia nhập NATO trong tương lai gần, quốc gia Đông Âu này đang tìm kiếm giải pháp thay thế khả dĩ nhất, đó là những đảm bảo an ninh tương tự Điều 5 của liên minh. Điều 5 quy định bất cứ cuộc tấn công nào nhằm vào một thành viên cũng được coi là đòn tấn công nhằm vào cả liên minh và NATO sẽ phối hợp đáp trả.

Tổng thống Volodymyr Zelensky và các quan chức cấp cao Ukraine tuyên bố những thỏa thuận hòa bình không được hậu thuẫn bằng sức mạnh quân sự và cam kết an ninh đều sẽ đổ vỡ trong tương lai.

Sau cuộc đàm phán ở Berlin, Đức tuần trước giữa quan chức Mỹ, Ukraine và châu Âu, Washington cho biết sẽ cung cấp các đảm bảo an ninh mà Kiev mong muốn. Đây là lần đầu tiên Mỹ đưa ra một cam kết cụ thể như vậy, nhằm thuyết phục Ukraine chấp nhận các nhượng bộ như từ bỏ tham vọng gia nhập NATO, hướng tới đàm phán chấm dứt chiến sự.

Trong tuyên bố chung về Ukraine, các lãnh đạo châu Âu đã đề cập đến việc thành lập “lực lượng đa quốc gia tại Ukraine” do châu Âu dẫn đầu với sự tham gia tự nguyện của các nước. Lực lượng này sẽ hỗ trợ Kiev tái thiết quân đội, bảo vệ không phận và tăng cường an ninh hàng hải, cũng như hoạt động ở trong lãnh thổ Ukraine.

Tuyên bố cũng đề cập tới cơ chế giám sát và xác minh lệnh ngừng bắn do Mỹ dẫn đầu. Nó cũng bao gồm “cam kết ràng buộc pháp lý” nhằm “khôi phục hòa bình và an ninh” nếu Ukraine bị tấn công trong tương lai, thông qua các biện pháp bao gồm “vũ lực, tình báo, hỗ trợ hậu cần, kinh tế và ngoại giao”.

Susan Stewart, thành viên Viện Nghiên cứu Quốc tế và An ninh Đức (SWP), cho hay các cam kết mới được đưa ra “rất quan trọng” với Ukraine, khi Mỹ và châu Âu đã tuyên bố sẽ hành động nếu Nga tiếp tục tấn công Ukraine sau khi ký thỏa thuận ngừng bắn.

Bà cho rằng cam kết này tương tự đảm bảo dành cho các thành viên NATO, nhưng lưu ý rằng ngay cả Điều 5 cũng không quy định mọi cuộc tấn công đều bị đáp trả bằng biện pháp quân sự, thay vào đó mỗi quốc gia sẽ sử dụng cách thức mà họ cho là cần thiết và phù hợp. Do đó, sẽ không có gì đảm bảo là các bên sẽ triển khai lực lượng quân sự can thiệp nếu Nga tấn công Ukraine lần nữa.

Claudia Major, chuyên gia an ninh tại Quỹ German Marshall của Mỹ, thì cho rằng các đảm bảo an ninh này “chỉ mang tính hỗ trợ”, không phải nghĩa vụ ràng buộc về pháp lý để các quốc gia châu Âu hoặc Mỹ điều quân bảo vệ Ukraine trong trường hợp nước này bị tấn công.

“Liệu quân đội phương Tây có được điều động đến hay không? Liệu có ai đến bảo vệ Ukraine như bảo vệ các thành viên NATO không? Câu trả lời là không”, Major nói.

Nghị sĩ Ukraine Oleksandr Merezhko nhấn mạnh Điều 5 có hiệu quả răn đe vì nó là “một phần của thể chế” được bảo vệ bởi toàn bộ sức mạnh của NATO. Ông cho rằng cách duy nhất để đảm bảo an ninh có tác dụng với Ukraine là coi bất kỳ cuộc tấn công nào vào nước này là tấn công vào chính nước Mỹ.

“Nếu không, họ có thể lại đang tìm cách đánh lừa chúng tôi bằng những cam kết suông không có giá trị pháp lý giống như những gì đã xảy ra với Bản ghi nhớ Budapest”, ông cảnh báo.

Bản ghi nhớ Budapest năm 1994 là thỏa thuận mà Ukraine chấp nhận từ bỏ kho vũ khí hạt nhân thời Liên Xô để đổi lấy bảo đảm an ninh từ Nga, Mỹ và Anh. Nhưng những đảm bảo ấy đã thất bại khi xung đột vẫn bùng phát ở Ukraine.

Thủ tướng Đức Friedrich Merz gợi ý rằng châu Âu sẽ triển khai lực lượng giữ gìn hòa bình để giám sát “vùng phi quân sự” và hành động chống lại các cuộc tấn công của Nga. Tuy nhiên, ông cũng thừa nhận “chúng tôi vẫn chưa đạt đến bước đó”.

Jenny Mathers, giảng viên cấp cao về chính trị quốc tế tại Đại học Aberystwyth ở Anh, cảnh báo không có gì đảm bảo Tổng thống Trump sẽ thực hiện cam kết nếu ông không muốn can thiệp quân sự ở châu Âu, điều mà ông luôn cố tránh. Ngay cả với các thành viên NATO, niềm tin vào Điều 5 cũng đang lung lay sau khi Tổng thống Trump tuyên bố sẽ không bảo vệ những nước không chi tiêu đủ cho quốc phòng theo yêu cầu.

Các chuyên gia cũng hoài nghi về khả năng Nga chấp thuận để phương Tây triển khai lực lượng đảm bảo an ninh trên lãnh thổ Ukraine. Bất kể đội ngũ của ông Trump và giới chức của Ukraine có thống nhất điều gì, Nga vẫn là nhân tố quyết định của thỏa thuận. Hòa bình khó có thể đạt được nhanh chóng nếu Moskva không đồng ý với các điều kiện mà phương Tây đưa ra.

Điện Kremlin lâu nay coi việc Ukraine không gia nhập NATO là yêu cầu bắt buộc trong các điều khoản thỏa thuận hòa bình, đồng thời kiên quyết phản đối bất kỳ sự hiện diện nào của binh sĩ phương Tây ở Ukraine hậu xung đột.

Giới chuyên gia dự đoán hòa đàm Ukraine thời gian tới sẽ diễn tiến theo hai kịch bản. Thứ nhất, Nga sẽ coi các cam kết đảm bảo an ninh kiểu Điều 5 NATO là nghiêm trọng và bác bỏ thỏa thuận, khiến các cuộc đàm phán trở lại vạch xuất phát. Kịch bản thứ hai là Nga chấp nhận thỏa thuận, đồng nghĩa với việc họ tin Mỹ sẽ không nghiêm túc thực hiện cam kết an ninh với Ukraine.

“Rất khó có khả năng Nga đồng ý một thỏa thuận như vậy trừ khi có dấu hiệu nào đó cho thấy Mỹ sẽ không bao giờ thực hiện những gì đã cam kết với Ukraine”, Mathers nhận định.

Hiện tại, những gì phương Tây đề xuất với Ukraine quá mơ hồ và mong manh, đến mức Điện Kremlin cảm thấy “thoải mái và sẵn lòng” thúc đẩy các cuộc thảo luận tiếp theo xoay quanh vấn đề đảm bảo an ninh, theo Mathieu Boulegue, chuyên gia về an ninh Á – Âu.

Wilfried Jilge, thành viên Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Đức (DGAP), lo ngại các cuộc đàm phán hiện tại có thể dẫn tới một thỏa thuận Minsk khác.

Thỏa thuận Minsk được Bộ tứ Normandy, gồm Nga, Ukraine, Pháp và Đức, thúc đẩy tại thủ đô của Belarus năm 2015, nhằm kết thúc cuộc xung đột đẫm máu khi đó đã kéo dài 10 tháng ở vùng Donbass giữa quân đội chính phủ Ukraine với phe ly khai được Nga hậu thuẫn. Tuy nhiên, thỏa thuận chưa từng được triển khai đầy đủ, khiến giao tranh vẫn tiếp diễn sau đó, khi các vấn đề chính của nó chưa được giải quyết.

Jilge cảnh báo ý tưởng “vùng đệm an ninh” ở Donbass mà Nga có quyền tiếp cận trong đề xuất hòa bình cũng tiềm ẩn rủi ro. “Chỉ cần người Nga hiện diện trong khu vực đó, dù chỉ là lực lượng cảnh sát, các quy tắc sẽ sớm bị phá bỏ”, chuyên gia này nói.

Dù các đảm bảo hiện tại còn yếu và mơ hồ, chuyên gia Mathieu Boulegue nhận định đây có thể là “bước đi đầu tiên” trong một lộ trình dài nhằm giải quyết cuộc khủng hoảng Ukraine. “Bạn không thể đi thẳng từ con số 0 tới việc điều 100.000 quân NATO tới đó để đối đầu Nga được”, Boulegue nói.

Thanh Tâm (Theo Kyiv Independent, DW, Politico, Asia Times)