Hợp tác công – tư: Người dân có quyền kỳ vọng hạ tầng nhanh hơn, tốt hơn và ít lãng phí hơn

Nhà nước xác lập lợi ích công, chuẩn mực trong các dự án PPP

Khi trao nhiều quyền hơn cho nhà đầu tư tư nhân trong các dự án hạ tầng, bài toán cốt lõi của chính sách công không phải là chọn giữa kiểm soát hay buông lỏng mà là thiết kế đúng cơ chế phân vai.

Nhà nước không thể làm thay doanh nghiệp, song cũng không thể đứng ngoài.

Cách tiếp cận phù hợp là Nhà nước tập trung xác lập lợi ích công, mục tiêu cuối cùng và các chuẩn mực bắt buộc, còn doanh nghiệp được trao toàn quyền lựa chọn cách thức tối ưu để đạt những mục tiêu đó.

Nhà nước không nên can thiệp, không cần chỉ dẫn chi tiết hay cầm tay chỉ việc.

Về nguyên tắc, trách nhiệm và quyền hạn phải được xác lập rõ ràng ngay từ đầu. Các hợp đồng hợp tác đầu tư hạ tầng, đặc biệt là các mô hình đối tác công – tư (PPP) cần quy định rõ các chỉ tiêu đầu ra như tiến độ, chất lượng, mức độ sẵn sàng khai thác và tiêu chuẩn dịch vụ… thay vì quá sa đà vào việc kiểm soát từng hạng mục kỹ thuật hay chi phí.

Cơ chế giám sát cũng nên dựa trên kết quả, với các mốc kiểm tra minh bạch, độc lập, và gắn chặt với cơ chế thưởng phạt đủ mạnh. Nếu doanh nghiệp làm đúng và làm tốt thì họ phải được hưởng lợi ích; ngược lại, nếu chậm tiến độ hoặc không đạt chuẩn, chế tài phải rõ ràng và đủ răn đe.

Đồng thời, để bảo vệ lợi ích công, Nhà nước cần giữ vai trò trọng tài khách quan. Những nội dung liên quan đến điều chỉnh giá, phí, gia hạn hợp đồng hay thay đổi quy hoạch phải được xử lý theo nguyên tắc đã cam kết từ đầu, có cơ chế giải quyết tranh chấp minh bạch và có thể dự đoán được.

Từ góc nhìn của doanh nghiệp, khi tham gia các dự án hạ tầng, điều họ kỳ vọng lớn nhất không hẳn là ưu đãi giảm thuế mà là môi trường chính sách ổn định và đáng tin cậy. Thủ tục thông thoáng là cần thiết để giảm chi phí thời gian và chi phí cơ hội.

Doanh nghiệp sẵn sàng chấp nhận rủi ro thị trường và rủi ro vận hành miễn là những rủi ro thuộc về chính sách, quy hoạch hay thay đổi luật chơi được phân bổ hợp lý cho bên có khả năng kiểm soát rủi ro tốt hơn.

Nếu rủi ro được phân bổ đúng chỗ, doanh nghiệp mới có thể yên tâm tập trung vào điều mình làm tốt nhất như quản trị, thi công và vận hành hiệu quả.

Kỳ vọng diện mạo hạ tầng mới nhờ PPP

Nếu khu vực công và tư phối hợp thực sự nhịp nhàng và hiệu quả, điều người dân và TP.HCM có thể kỳ vọng chính là một diện mạo hoàn toàn mới trong bức tranh hạ tầng đô thị của TP.HCM thập niên tới.

Sự khác biệt đầu tiên và dễ cảm nhận nhất nằm ở tiến độ. Nếu vai trò được phân định rõ ràng, thủ tục đơn giản hơn và trách nhiệm gắn với kết quả, thời gian thi công có thể được rút ngắn đáng kể, điệp khúc chậm tiến độ, đội vốn sẽ giảm đi.

Điều này không chỉ giúp người dân sớm được hưởng lợi từ công trình mà còn giảm chi phí xã hội phát sinh do chậm trễ, như ùn tắc, ô nhiễm hay gián đoạn sinh hoạt và sản xuất.

Cùng với tốc độ là khả năng kiểm soát chi phí tốt hơn. Nếu doanh nghiệp được trao quyền chủ động trong thiết kế, lựa chọn công nghệ và tổ chức thi công, họ có động lực tối ưu hóa chi phí trong suốt vòng đời dự án, thay vì chỉ tập trung vào giai đoạn xây dựng.

Cơ chế hợp đồng rõ ràng, minh bạch và gắn với kết quả cũng giúp hạn chế tình trạng điều chỉnh dự án nhiều lần, qua đó giảm nguy cơ đội vốn như từng thấy trong nhiều dự án đầu tư công trước đây.

Quan trọng hơn, mô hình đối tác công – tư vận hành hiệu quả cũng có thể góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh và quản trị của doanh nghiệp Việt Nam. Doanh nghiệp khi được tham gia vào các dự án hạ tầng quy mô lớn sẽ có cơ hội tích lũy kinh nghiệm quản lý dự án phức tạp, làm chủ công nghệ, tiêu chuẩn kỹ thuật và phương thức quản lý tài chính hiện đại, đặc biệt là cơ hội tích lũy tư bản.

Về phía TP.HCM, lợi ích lớn hơn nằm ở việc hạ tầng không chỉ được xây nhanh hơn mà còn được tích hợp và vận hành hiệu quả hơn. Giao thông, cảng biển, hậu cầu, đô thị khi được kết nối đồng bộ sẽ giúp thành phố giảm chi phí giao dịch, nâng cao chất lượng sống và mở rộng không gian phát triển.

Nói tóm lại, nếu mô hình PPP được triển khai hiệu quả, người dân có thể kỳ vọng những công trình được triển khai nhanh hơn, tốt hơn và ít lãng phí hơn, còn doanh nghiệp Việt Nam có cơ hội trưởng thành về năng lực, công nghệ.