Lỗ hổng trong chiến lược kiến tạo hòa bình của ông Trump

Kể từ khi bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai hồi đầu năm, Tổng thống Donald Trump đã tận dụng sức mạnh kinh tế và quân sự của Mỹ để đưa các bên liên quan trong một số cuộc xung đột quốc tế đến ngồi cùng nhau trên bàn đàm phán và đạt được những thỏa thuận hòa bình nhanh chóng.

Hồi tháng 6, Ngoại trưởng Cộng hòa Dân chủ Congo và người đồng cấp Rwanda ký một thỏa thuận chấm dứt cuộc xung đột kéo dài ba thập kỷ giữa hai nước, dưới sự chứng kiến của ông Trump. Các quan chức chính quyền Trump cho biết thỏa thuận trên sẽ giúp khu vực giàu khoáng sản ở miền đông Congo đón nhận hàng tỷ USD đầu tư tiềm năng từ Mỹ.

Vài tuần sau, khi giao tranh ở biên giới tranh chấp giữa Campuchia và Thái Lan bùng nổ, ông Trump dọa đình chỉ đàm phán thuế quan với hai nước nếu họ không đàm phán. Lời đe dọa phát huy hiệu quả, khi cả hai quốc gia, vốn đang bị Mỹ áp mức thuế 36%, đồng ý ngừng bắn vài ngày sau đó và ký một thỏa thuận hòa bình chi tiết tại buổi lễ có Tổng thống Mỹ tham dự hồi tháng 10.

Giới phân tích đánh giá cao việc chính quyền Tổng thống Trump quan tâm đến các cuộc xung đột vốn không phải lúc nào cũng là trọng tâm lợi ích của Mỹ, nhưng họ cũng cảnh báo những thỏa thuận do ông Trump thúc đẩy phần lớn chưa giải quyết được nguyên nhân gốc rễ và thiếu mốc thời gian rõ ràng hay cơ chế giám sát thực hiện.

Họ cho biết các thỏa thuận hòa bình nếu được thiết lập vội vàng, thiếu căn cứ vững chắc và không thể duy trì, sẽ đối mặt nguy cơ đổ vỡ nhanh chóng. Khi đó, lòng tin giữa các đối thủ sẽ bị xói mòn nghiêm trọng, làm suy yếu cơ hội chấm dứt vĩnh viễn hành động thù địch.

Phát ngôn viên Nhà Trắng thừa nhận điều này, cho hay “hòa bình không phải quá trình dễ dàng, đó là lý do Tổng thống Trump và đội ngũ an ninh quốc gia Mỹ đã nỗ lực hết sức để chấm dứt các cuộc xung đột trên thế giới bằng một nền hòa bình lâu dài”.

Khi được hỏi về cơ chế đảm bảo các thỏa thuận hòa bình này được duy trì lâu dài, người phát ngôn Nhà Trắng chỉ nói rằng Tổng thống Trump kỳ vọng tất cả các bên sẽ tôn trọng đầy đủ cam kết mà họ đã đưa ra khi ký những thỏa thuận này. “Khi cần thiết, Tổng thống sẽ buộc họ phải chịu trách nhiệm để chấm dứt giết chóc và đảm bảo hòa bình bền vững, dù là bất kỳ ai”, phát ngôn viên nói thêm, nhưng không nêu cụ thể.

Những sự kiện diễn ra tuần qua cho thấy tâm lý cảnh giác, thận trọng trước tính bền vững của các thỏa thuận hòa bình như vậy là có cơ sở.

Thỏa thuận hòa bình ký ở Kuala Lumpur chỉ yêu cầu hai bên ngừng bắn, rút vũ khí hạng nặng, mà không đề cập đến những bất đồng giữa hai nước liên quan đến đường biên giới trong tấm bản đồ năm 1909 do Pháp, quốc gia đô hộ Campuchia khi đó, vẽ ra, nhưng bị Thái Lan bác bỏ.

Tháng trước, chính phủ Thái Lan đình chỉ đàm phán về các bước tiếp theo của kế hoạch ngừng bắn, trong đó có việc thả 18 tù binh Campuchia, sau khi hai binh sĩ nước này bị thương do vấp phải mìn ở biên giới. Giới chức Thái Lan cáo buộc Campuchia gài quả mìn này gần đây, song Phnom Penh phủ nhận, cho rằng đó là mìn cũ sót lại từ các cuộc chiến trước đây.

Sau 6 tuần ngừng bắn, hôm 8/12, giao tranh bất ngờ nổ ra ở biên giới Campuchia – Thái Lan, khi hai bên đều cáo buộc nhau nổ súng trước. Hai bên sau đó sử dụng các loại vũ khí hạng nặng như tiêm kích F-16, trọng pháo, pháo phản lực tập kích nhau.

Trong khi đó, ở miền đông CHDC Congo, các tay súng thuộc nhóm nổi dậy M23, lực lượng mà Mỹ, các chính phủ phương Tây và Liên Hợp Quốc cho rằng được Rwanda hậu thuẫn, đã đẩy mạnh các cuộc tấn công nhằm kiểm soát thêm lãnh thổ.

Hôm 10/12, nhóm cho biết đã kiểm soát thị trấn chiến lược Uvira của CHDC Congo. Theo Liên Hợp Quốc, ít nhất 74 người đã thiệt mạng và 200.000 người phải di tản gần đây vì giao tranh, làm trầm trọng thêm một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo tồi tệ nhất thế giới.

Cuộc tấn công diễn ra chỉ vài ngày sau khi Tổng thống Congo Felix Tshisekedi và Tổng thống Rwanda Paul Kagame gặp Tổng thống Trump tại Washington nhằm tái khẳng định cam kết đối với thỏa thuận hòa bình hồi tháng 6, đồng thời ký một loạt hiệp định kinh tế chủ yếu nhằm vào nguồn khoáng sản giàu có của Congo.

“Bất chấp thiện chí của chúng tôi và thỏa thuận được thông qua gần đây, rõ ràng là Rwanda đã vi phạm các cam kết của mình”, Tổng thống Tshisekedi phát biểu trên truyền hình hôm 8/12.

Ông nói rằng quân đội Rwanda vẫn tiếp tục chiến đấu bên cạnh phiến quân M23, nhóm tuyên bố đang bảo vệ quyền lợi của người dân tộc Tutsi sống ở Congo. Giới chức Rwanda, những người đã phủ nhận việc hỗ trợ M23, cáo buộc quân đội Congo vi phạm thỏa thuận hòa bình và kéo binh lính từ nước láng giềng Burundi vào giao tranh.

Cuộc xung đột tại miền đông Congo bắt nguồn từ nạn diệt chủng ở Rwanda năm 1994. Nhiều thế hệ nhà ngoại giao của cả hai bên đã cố gắng nhưng đều thất bại trong việc chấm dứt giao tranh và xây dựng một nền hòa bình lâu dài. M23 không phải một bên tham gia thỏa thuận hòa bình, nhưng cả Rwanda và Congo đều đã cam kết ngừng hỗ trợ các nhóm vũ trang hoạt động trong khu vực.

Hôm 9/12, Mỹ cùng 8 nước châu Âu kêu gọi M23 và quân đội Rwanda “ngay lập tức ngừng các chiến dịch tấn công” ở miền đông CHDC Congo.

Tại Trung Đông, Mỹ cũng đang chứng kiến một số bước thụt lùi đối với lệnh ngừng bắn giữa Israel và Hamas, thành công chính sách đối ngoại nổi bật nhất của ông Trump tính tới thời điểm hiện tại.

Thỏa thuận ngừng bắn ký hồi tháng 10 đã chấm dứt giao tranh dữ dội ở Gaza giúp tất cả con tin Israel còn sống được trả tự do. Nhưng bạo lực đã bùng phát trở lại kể từ đó và mỗi bên đều cáo buộc đối phương vi phạm thỏa thuận.

Theo cơ quan y tế Palestine, sau lệnh ngừng bắn, Israel đã khiến 379 người thiệt mạng ở Gaza, trong khi các tay súng Hamas đã giết chết ba binh sĩ nước này. Việc thúc đẩy giai đoạn hai của lệnh ngừng bắn với mục tiêu xây dựng nền hòa bình vĩnh viễn đã bị đình trệ do hàng loạt bất đồng, như việc Hamas không đồng ý giải giáp vũ khí.

Tổng thống Trump hôm 11/12 cho biết ông có kế hoạch điện đàm với Thủ tướng Campuchia và Thái Lan về tình hình giao tranh tái bùng phát. “Tôi thấy họ là hai lãnh đạo tuyệt vời, hai con người tuyệt vời và tôi đã dàn xếp vấn đề một lần rồi. Tôi nghĩ mình có thể khiến họ dừng chiến đấu”, ông nói.

Nhưng có nhiều dấu hiệu cho thấy thách thức lần này sẽ phức tạp hơn với Tổng thống Mỹ.

Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul đã bác bỏ khả năng đàm phán với chính phủ Campuchia và các chỉ huy quân đội nước này tuyên bố họ muốn làm suy yếu đối phương đến mức không còn là mối đe dọa nữa.

“Từ giờ trở đi, Campuchia phải tuân thủ các điều kiện của Thái Lan nếu họ muốn giao tranh chấm dứt”, ông Anutin nói hôm 8/12 nói.

Đây là dấu hiệu cho thấy lập trường cứng rắn của Thái Lan trong cuộc xung đột, khiến ông Trump nhiều khả năng sẽ phải tung ra quân bài mới để gây sức ép với nước này. Hiện chưa rõ ông sẽ dùng áp lực nào để thuyết phục Bangkok chấp nhận quay lại bàn đàm phán với Phnom Penh, khi Mỹ đã đạt thỏa thuận thuế quan với Thái Lan và nắm trong tay ít đòn bẩy hơn.

Ngoài những lời kêu gọi, ông Trump hiện cũng chưa đưa ra kế hoạch cụ thể nào để CHDC Congo và Rwanda chấm dứt bạo lực.

Kevin Chen, chuyên gia tại Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam của Singapore, nhận định việc các cuộc xung đột giữa Campuchia với Thái Lan cũng như giữa CHDC Congo và Rwanda đồng thời bùng phát trở lại cho thấy nỗ lực đạt được hòa bình lâu dài thực sự không thể vội vàng và để giải quyết vấn đề đòi hỏi nhiều thứ hơn là chỉ riêng những đột phá về chính trị.

“Nỗ lực kiến tạo hòa bình của Tổng thống Trump giống như dán tạm miếng băng lên vết thương sâu về địa chính trị, rồi tuyên bố mọi việc đã xong”, Chen nói. “Nếu các quốc gia nhỏ cảm thấy bị áp đặt những điều khoản không thể chấp nhận được, kết quả là nó có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng đối với ổn định lâu dài của khu vực”.

Vũ Hoàng (Theo WSJ, AFP, Reuters)