Sự tiến hóa của hệ thống ‘chấm điểm’ công dân Trung Quốc

Có từ năm 2014, hệ thống tín dụng xã hội (SCS) của Trung Quốc kết hợp cơ sở dữ liệu của chính phủ, hồ sơ tòa án và danh sách quy định để khen thưởng sự tuân thủ và xử phạt hành vi vi phạm, với mục tiêu cải thiện niềm tin trong giao dịch, thực thi pháp luật hiện hành và giảm gian lận trong các lĩnh vực.

Theo ORCA, ý tưởng về hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc xuất hiện từ những năm 1990 đến đầu những năm 2000, khi quá trình tự do hóa thị trường tốc độ cao bộc lộ những thiếu sót, nhất là về thực thi pháp luật và cơ sở hạ tầng tín dụng. Gian lận, hàng giả và vỡ nợ làm xói mòn lòng tin và cản trở sự phát triển kinh tế.

Năm 2007, Trung Quốc tiếp tục đề cập hệ thống tín dụng xã hội tại các cuộc họp chính phủ. Năm 2014, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc ban hành Đề cương kế hoạch xây dựng hệ thống tín dụng xã hội 2014-2020, phác thảo khuôn khổ nhằm tạo ra một hệ thống thông tin tín dụng thống nhất: thiết lập uy tín của chính phủ, cải thiện tính liêm chính trong kinh doanh và nâng cao chuẩn mực đạo đức xã hội.

Sáng kiến mở đầu cho sự ra mắt của Credit China – website theo dõi và công bố điểm tín dụng của doanh nghiệp và cá nhân, theo SCMP. Đến 2016, hệ thống mở rộng tiêu chí về tuân thủ pháp luật, nộp thuế và hành vi xã hội, trong đó có việc công khai danh sách cá nhân và doanh nghiệp bị Tòa án Nhân dân Tối cao ra phán quyết. Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc khi đó ước tính đến năm 2020 sẽ có hơn một tỷ cá nhân và 60 triệu doanh nghiệp, tổ chức được hệ thống bao phủ.

Kế hoạch sau đó hướng đến nền tảng thông tin tín dụng thống nhất, gồm cơ chế khen thưởng người đáng tin cậy và trừng phạt người vi phạm pháp luật. Ban đầu, chương trình thí điểm ở một số khu vực được chọn. Tuy nhiên, Trung Quốc thiếu luật tín dụng quốc gia và nhiều bộ ngành vẫn kiểm soát dữ liệu của riêng mình, nên việc thực hiện diễn ra không đồng đều.

Từ 2016 đến 2024, nước này chuyển chương trình thí điểm địa phương rời rạc sang một khuôn khổ quốc gia phối hợp. Nền tảng chia sẻ thông tin tín dụng quốc gia (NCISP) trở thành trung tâm điều phối, liên kết các bộ, cơ sở dữ liệu cấp tỉnh và cơ quan quản lý.

Ngày 14/11/2022, Trung Quốc tiếp tục ban hành dự thảo luật về việc thiết lập hệ thống tín dụng xã hội, nhằm hệ thống hóa thử nghiệm trước đây về tín dụng xã hội. Cùng năm, chính phủ ban hành luật xây dựng hệ thống tín dụng xã hội, cung cấp khuôn khổ và cơ chế pháp lý toàn diện hơn, nhằm thiết lập hệ thống vững chắc để đánh giá khả năng tín dụng của cá nhân, doanh nghiệp và tổ chức chính phủ, tập trung vào tuân thủ pháp luật, chuẩn mực xã hội và quy tắc ứng xử.

Theo China Daily, đến đầu 2025, NCISP đã thu thập hơn 80,7 tỷ hồ sơ, trong đó có 180 triệu doanh nghiệp. Nền tảng cũng liên kết các cổng thông tin cấp tỉnh, nơi lưu giữ “danh sách đỏ” các đơn vị tuân thủ quy định và “danh sách đen” đơn vị vi phạm. Hệ thống cũng kết nối với danh sách người nợ thuế của Tòa án Nhân dân Tối cao và cơ sở dữ liệu nợ thuế của Tổng cục Thuế để phối hợp thực thi pháp luật.

Cùng với đó, một nền tảng dịch vụ tài chính và tín dụng riêng biệt quy mô quốc gia ra mắt nhằm hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ. Nền tảng kết nối dữ liệu tín dụng đã xác minh với các tổ chức tài chính, cho phép doanh nghiệp nhận khoản vay dựa trên lịch sử tuân thủ tín dụng. Tính đến tháng 2, nền tảng này đã tạo điều kiện cấp vốn 5,18 nghìn tỷ USD, trong đó 1,31 nghìn tỷ USD là khoản vay tín dụng.

Tòa án cũng tăng cường thi hành án thông qua danh sách người không tuân thủ phán quyết. Những cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp có tên trong danh sách bị hạn chế du lịch hạng sang, sử dụng dịch vụ cao cấp và mua sắm hàng hóa giá trị cao cho đến khi thanh toán khoản nợ hoặc tiền phạt. Những biện pháp này biến các phán quyết pháp lý được thực thi gần như lập tức.

Ngày 31/3, Trung Quốc tiếp tục ban hành hướng dẫn về việc cải thiện SCS nhằm thúc đẩy phát triển chất lượng cao. Văn bản gồm 23 hướng dẫn mới nhằm xây dựng thị trường quốc gia thống nhất, thống nhất quy tắc tín dụng, thiết lập hệ thống tín dụng xã hội, cũng như nhấn mạnh nguyên tắc “cung cấp dữ liệu nhưng không hiển thị”, đồng thời khuyến nghị sử dụng công nghệ blockchain để đảm bảo khả năng truy vết, đề xuất sử dụng quyền trong khuôn khổ, cấm thu thập dữ liệu cá nhân quá mức và ngăn chặn sử dụng dữ liệu trái phép. Theo China Briefing, văn bản đánh dấu điểm quan trọng trong sự phát triển của SCS kể từ năm 2014, phản ánh sự chuyển đổi từ “thiết kế nền tảng sang triển khai toàn diện và định vị quốc tế”.

Zhao Zhanling, đại diện công ty luật Beijing Javy, đánh giá hệ thống đang dần hoàn thiện khả năng tín dụng tổng thể của xã hội bằng cách áp dụng các cơ chế khen thưởng và trừng phạt dựa trên hồ sơ tín dụng.

“Ở một mức độ nào đó, hệ thống tín dụng xã hội của Trung Quốc tương tự hệ thống chấm điểm tín dụng của Mỹ, trong đó thông tin tín dụng được sử dụng để quyết định quyền tiếp cận các dịch vụ và cơ hội, nhưng hệ thống của Trung Quốc toàn diện hơn, ít nhất trên lý thuyết”, Zhanling nói với SCMP.

Các thử nghiệm

Tháng 12/2017, Ủy ban Phát triển và cải cách quốc gia và Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc chọn các “thành phố kiểu mẫu” để thử nghiệm SCS. Trong số đó có Hàng Châu, Nam Kinh, Hạ Môn, Thành Đô, Tô Châu, Tả Khiên, Trùng Khánh, Huệ Châu, Ôn Châu, Vi Hải, Vệ Chương, Nghi Ô và Dung Thành.

Năm 2019, một số nơi tại Trung Quốc bắt đầu thử nghiệm hệ thống chấm điểm uy tín của công dân, khuyến khích cách hành xử đúng mực thông qua điểm thưởng phạt. Phân loại công dân trên thang điểm từ 1 (yếu kém) đến 5 (ưu tú), hệ thống không chỉ đánh giá hành vi của người dân nơi công cộng như vượt đèn đỏ, sang đường sai luật, hút thuốc trên tàu, mà còn giám sát quyền riêng tư như thói quen mua sắm, mạng lưới giao kết bạn bè của công dân, thời gian dành cho các thú vui bị coi là không lành mạnh như chơi điện tử trên mạng, thanh toán hóa đơn điện, nước cũng như việc đóng thuế.

Theo Southern Metropolis Daily, tại Tô Châu năm 2020, công dân được “cấp” 1.000 điểm tín dụng thông qua Suzhou Civility Code. Phần mềm làm nhiệm vụ đánh giá và xếp hạng mức độ văn minh của công dân thành phố, thể hiện qua việc tuân thủ luật pháp, tham gia hoạt động xã hội, phân loại rác và có hành vi đúng mực. Họ sẽ được cộng điểm nếu làm việc tốt và ngược lại. Tuy nhiên, thử nghiệm kết thúc trong năm đó với 5.800 người tham gia.

Trước đó, năm 2019, cảnh sát Nam Kinh cũng áp dụng hình thức hạ cấp tín nhiệm xã hội đối với một số người thường xuyên vi phạm luật giao thông. Tuy nhiên, thay vì đánh giá bằng điểm số, họ bị dán nhãn “không đáng tin cậy”.

Với các trường hợp riêng lẻ, Foreign Policy ghi nhận tháng 7/2018, một trường đại học Trung Quốc từ chối nhập học cho một sinh viên vì cha của người này có điểm tín dụng xã hội thấp. Ở Tế Nam, người nuôi chó bị trừ điểm nếu dắt chó đi dạo mà không có dây xích hoặc gây rối trật tự công cộng. Một luật sư có tên Li Xiaolin cũng bị đánh giá “không tin cậy” sau khi không thực hiện lệnh của tòa án từ năm 2015, không được phép mua vé máy bay hay đăng ký thẻ tín dụng.

Theo kết quả được Viện Nghiên cứu Trung Quốc Mercator (MERICS) công bố năm 2022, các thử nghiệm SCS của địa phương tập trung nhiều hơn vào việc xây dựng hệ thống dựa trên quy tắc minh bạch, khác với hệ thống xếp hạng được sử dụng trong các chương trình thí điểm thương mại. Công dân thường bắt đầu với một điểm số ban đầu, sau đó cộng hoặc trừ tùy thuộc hành động của họ. Một số thử nghiệm cũng cho phép công dân kháng cáo điểm số mà họ được gán.

Về phía doanh nghiệp, từ 2015, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc cấp phép cho 8 công ty thử nghiệm hệ thống tín dụng xã hội, trong đó có Sesame Credit của Alibaba, Tencent, dịch vụ chia sẻ xe Didi Chuxing, hẹn hò trực tuyến Baihe.com. Các công ty hợp tác với chính phủ phát triển phần mềm và thuật toán được sử dụng để tính toán tín dụng.

Cùng với đó, các chương trình thí điểm thương mại do tập đoàn tư nhân phát triển cũng được chính quyền Trung Quốc cho phép. So với chương trình của nhà nước, công dân có thể quyết định từ chối tham gia bất cứ lúc nào. Người có điểm số tốt được hưởng ưu đãi như ưu tiên khoản vay tín dụng, giảm giá dịch vụ chia sẻ xe, đơn xin visa được xử lý nhanh, khám sức khỏe miễn phí và ưu tiên điều trị tại bệnh viện.

Trong hướng dẫn ban hành hồi tháng 3, Trung Quốc siết chặt việc xử lý các hành vi không trung thực. Các doanh nghiệp bị xếp loại gian lận nghiêm trọng sẽ phải đối mặt những hạn chế đáng kể, bao gồm cấm tiếp cận các quỹ của chính phủ, ưu đãi thuế và phát hành chứng khoán. Danh sách đen theo ngành cũng đang được mở rộng, báo hiệu sự giám sát chặt chẽ hơn trong các lĩnh vực bất động sản, dịch vụ Internet, nhân sự và năng lượng.

Theo Baidu Baike, nhiều sở, ban ngành và khu vực đã triển khai chương trình thí điểm với nhiều hình thức khác nhau và đạt một số tiến bộ, nhưng vẫn còn nhiều vấn đề cấp bách cần được giải quyết.

Những hiểu lầm

Theo China Law Translate, khác với hầu hết báo cáo nước ngoài cho rằng Trung Quốc sử dụng hệ thống giám sát như phần mềm hay camera an ninh để “chấm điểm” công dân, SCS không được định hướng làm điều đó. Thực tế, kế hoạch 2014-2020 không đề cập đến điểm số. Ngay cả hệ thống “báo cáo tín dụng” tài chính của Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc cũng ghi nhận lịch sử vay mượn và các dữ liệu cụ thể, chỉ gần đây mới bổ sung tùy chọn tóm tắt thông tin thành điểm số dưới dạng dịch vụ bổ sung.

Thay vào đó, SCS tập trung vào sự tuân thủ pháp luật của cá nhân, doanh nghiệp và tổ chức. Các cá nhân bị ảnh hưởng chủ yếu do vai trò của họ là đại diện cho thực thể đó. Một vài khu vực địa phương, như Rong Thành (Rongcheng) ở tỉnh Sơn Đông, tạo hệ thống chấm điểm tín dụng cá nhân chi tiết, nhưng chính quyền trung ương nhanh chóng làm rõ rằng không được phép áp dụng hình phạt chỉ dựa trên hệ thống đánh giá tín dụng. Chính phủ Trung Quốc cũng khẳng định bất kỳ hình phạt nào trong hệ thống tín dụng xã hội đều phải có cơ sở pháp lý rõ ràng.

SCS cũng không gán một điểm số chung cho tất cả. Thay vào đó, hệ thống thu thập dữ liệu từ nhiều cơ quan khác nhau nhằm giám sát hành động pháp lý hoặc hành chính cụ thể. Các cơ quan quản lý sử dụng hồ sơ riêng để thực thi hình phạt hoặc khen thưởng. Hệ thống hoạt động như một mạng lưới cơ sở dữ liệu, không phải nền tảng chấm điểm tập trung hoặc một xếp hạng cá nhân do nhà nước ban hành.

Tuy nhiên, Trung Quốc khuyến khích chính quyền địa phương sử dụng “uy tín xã hội” để thúc đẩy xã hội, gồm ưu đãi chăm sóc y tế, trẻ em, người cao tuổi, dọn dẹp nhà cửa, du lịch, mua sắm và đi lại. Trong quá khứ, các lợi ích như miễn phí tiền đặt cọc tại thư viện, giảm giá vé phương tiện giao thông công cộng, ưu tiên xếp hàng tại dịch vụ công cộng đã được thực hiện. Dù vậy, thực tế, phần thưởng thường không nhất quán, thậm chí người nhận và người cung cấp không biết về chương trình.

“SCS thực chất là tập hợp cơ sở dữ liệu hành chính và danh sách đen theo từng lĩnh vực cụ thể, được hình thành dần dần trong hơn một thập kỷ, chủ yếu nhằm thực thi hợp đồng và chống gian lận thương mại”, nhà nghiên cứu Lizzie Lee của Viện Chính sách Hiệp hội châu Á nói với Newsweek. “Hệ thống này gần giống cơ sở hạ tầng quản lý rộng lớn, hơn là một hệ thống điểm số xã hội phổ quát”.

Tuy nhiên, bà Lee cảnh báo hệ thống có thể bị lạm dụng cho mục đích cụ thể. Sự khác biệt tại các địa phương cũng dẫn đến việc thực thi không đồng đều giữa các tỉnh và các lĩnh vực.

“Hạn chế về công nghệ là trở ngại chính”, Newsweek bình luận. “Dù chính sách kêu gọi tích hợp dữ liệu mạnh mẽ, cơ sở hạ tầng kết nối hệ thống tín dụng giữa các bộ, ngành và khu vực tại Trung Quốc vẫn đang được phát triển. Những thay đổi gần đây không phải là cuộc cách mạng về kiểm soát xã hội, mà là sự siết chặt hệ thống quản trị hành chính của Trung Quốc”.

Bảo Lâm tổng hợp