Ranh giới mờ giữa tài sản chung và riêng trong hộ kinh doanh
Nghị định 296 năm 2025 của Chỉnh phủ về cưỡng chế thi hành quyết định xử phạt vi phạm hành chính có hiệu lực từ ngày 1.1.2026 đưa ra quy định gây tranh cãi: khi tài sản chung của hộ kinh doanh không đủ để thi hành quyết định cưỡng chế, cơ quan có thẩm quyền có thể khấu trừ tiền, kê biên tài sản của từng thành viên riêng lẻ trong hộ.
Quy định này tưởng như chỉ là điều chỉnh kỹ thuật về trình tự cưỡng chế, thực chất đặt ra một câu hỏi căn bản về bản chất pháp lý của hộ kinh doanh trong hệ thống luật Việt Nam.
Nghị định 296 năm 2025 cho phép kê biên tài sản của thành viên hộ kinh doanh khi không đủ tiền nộp phạt
ẢNH MINH HỌA: ĐÀO NGỌC THẠCH
Vấn đề không nằm ở việc nên hay không nên cưỡng chế tài sản cá nhân, điều này là tất yếu khi đối tượng vi phạm không tự nguyện chấp hành nghĩa vụ. Vấn đề nằm ở chỗ quy định mới này phản ánh một sự mơ hồ về ranh giới giữa tài sản chung và tài sản riêng, giữa trách nhiệm tập thể và trách nhiệm cá nhân trong các hình thức tổ chức kinh tế mang tính chất cá thể nhưng có nhiều thành viên.
Từ góc độ lý thuyết pháp lý, hộ kinh doanh được xây dựng như một thực thể gần với cá nhân kinh doanh hơn là doanh nghiệp. Điều 79 của Nghị định 01 năm 2021 về đăng ký doanh nghiệp định nghĩa hộ kinh doanh “do một cá nhân hoặc các thành viên hộ gia đình đăng ký thành lập và chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản của mình đối với hoạt động kinh doanh của hộ”.
Định nghĩa này cho thấy hộ kinh doanh không phải là pháp nhân, không có tư cách pháp lý độc lập như công ty hay hợp tác xã. Tuy nhiên trong thực tiễn, hộ kinh doanh lại được cấp giấy chứng nhận đăng ký, có mã số thuế riêng và hoạt động như một đơn vị kinh tế tương đối độc lập.
Sự mơ hồ này tạo ra một nghịch lý khi hưởng lợi từ hoạt động kinh doanh, các thành viên hộ kinh doanh được hưởng lợi từ tài sản chung nhưng khi phát sinh nghĩa vụ vi phạm hành chính, họ lại phải chịu trách nhiệm bằng cả tài sản riêng.
Điều này đặt ra câu hỏi nếu trách nhiệm là vô hạn, tại sao pháp luật không yêu cầu hộ kinh doanh tổ chức theo hình thức doanh nghiệp để bảo vệ quyền lợi thành viên tốt hơn?
Khoản 5 điều 4 Nghị định 296 năm 2025 quy định: “Đối với hộ kinh doanh, hộ gia đình, tổ hợp tác thì khấu trừ tiền, kê biên tài sản, trả chi phí cho hoạt động cưỡng chế từ tiền, tài sản chung của hộ kinh doanh, hộ gia đình, tổ hợp tác; trường hợp tài sản chung không đủ để thi hành quyết định cưỡng chế thì khấu trừ tiền, kê biên tài sản của các thành viên trong hộ kinh doanh, hộ gia đình, tổ hợp tác, trừ trường hợp hợp đồng hợp tác hoặc pháp luật có liên quan quy định khác”.
Quy định này không mới. Nguyên tắc trách nhiệm liên đới giữa các thành viên hộ kinh doanh đã tồn tại trong các quy định về dân sự và thương mại. Nhưng việc quy định rõ ràng trong văn bản về cưỡng chế hành chính lại khiến nó trở nên cụ thể và có tính áp dụng cao hơn.
Điều đáng chú ý là cách nghị định tiếp cận vấn đề phân định tài sản. Khi nói khấu trừ tiền, kê biên tài sản của các thành viên, văn bản không làm rõ tiêu chí nào để xác định đâu là tài sản riêng, đâu là tài sản chung trong bối cảnh hộ kinh doanh thường sử dụng cả tài sản sinh hoạt gia đình lẫn tài sản kinh doanh một cách xen kẽ. Việc xác định ranh giới này không chỉ là thách thức kỹ thuật mà còn chạm đến quyền tài sản cá nhân được hiến định bảo vệ.
Từ góc độ so sánh luật, nhiều quốc gia đã giải quyết vấn đề này bằng cách tạo ra hình thức công ty một thành viên hoặc doanh nghiệp tư nhân có trách nhiệm hữu hạn để cho phép cá nhân kinh doanh nhỏ vẫn được hưởng lợi từ sự tách biệt giữa tài sản kinh doanh và tài sản cá nhân.
Luật Doanh nghiệp 2020 của Việt Nam đã có công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên nhưng các thủ tục thành lập và chi phí tuân thủ còn cao so với hộ kinh doanh, khiến đa số tiểu thương vẫn chọn hình thức hộ.
Liệu có áp đặt hậu quả lên người không vi phạm?
Quy định mới này cũng đặt ra vấn đề về công bằng trong xử phạt hành chính. Khi một hộ kinh doanh vi phạm, chẳng hạn về vệ sinh an toàn thực phẩm hay vi phạm quy định môi trường, liệu có công bằng khi người vợ làm kế toán, người con đang học đại học đều phải đối mặt với nguy cơ tài sản riêng bị kê biên vì hành vi vi phạm mà người chồng là chủ hộ thực hiện? Pháp luật hành chính luôn được xây dựng trên nguyên tắc lỗi cá nhân, nhưng quy định cưỡng chế này lại áp đặt hậu quả lên những người có thể không hề tham gia vào hành vi vi phạm.
Một khía cạnh khác cần xem xét là tác động đến hoạt động kinh doanh của các hộ. Nghị định 296 năm 2025 không chỉ điều chỉnh cách thức cưỡng chế mà còn gián tiếp tạo ra một động cơ mạnh mẽ để các hộ kinh doanh cân nhắc lại hình thức tổ chức.
Khi rủi ro pháp lý không chỉ giới hạn ở tài sản chung mà lan sang cả tài sản cá nhân, các thành viên trong hộ sẽ phải tính toán lại mức độ cam kết và khả năng chịu đựng rủi ro. Điều này có thể dẫn đến sự phân tách giữa các thành viên hoặc thậm chí sự tan rã của nhiều hộ kinh doanh gia đình.
Vấn đề trở nên phức tạp hơn khi xét đến thực tiễn thực thi. Làm thế nào để cơ quan cưỡng chế xác định chính xác tài sản nào thuộc về cá nhân nào trong hộ?
Trong bộ luật Dân sự 2015 quy định tài sản chung của vợ chồng, tài sản riêng của từng người, nhưng với hộ kinh doanh có nhiều thành viên không phải vợ chồng, ranh giới này càng khó xác định. Nghị định 296 năm 2025 không đưa ra hướng dẫn cụ thể về vấn đề này và đang để lại khoảng trống pháp lý trong quá trình thi hành.
Một câu hỏi quan trọng nữa là nếu đã khấu trừ tài sản cá nhân để thi hành quyết định cưỡng chế, người đó có quyền gì để đòi lại từ các thành viên khác trong hộ?
Pháp luật dân sự có quy định về nghĩa vụ liên đới và quyền truy đòi nhưng trong bối cảnh hành chính, khi cưỡng chế đã hoàn tất, việc phân bổ lại trách nhiệm giữa các thành viên hộ kinh doanh lại quay về lĩnh vực tư pháp. Sự chồng chéo này có thể tạo ra gánh nặng kiện tụng không cần thiết.
Từ góc độ chính sách, quy định này phản ánh xu hướng siết chặt việc thu hồi tiền phạt và nâng cao tính răn đe của chế tài hành chính.
Tuy nhiên, việc áp dụng cơ chế trách nhiệm vô hạn đối với hộ kinh doanh, một hình thức tổ chức vốn được thiết kế cho các hoạt động kinh tế nhỏ lẻ, gia đình có thể tạo ra hiệu ứng ngược. Thay vì khuyến khích tuân thủ, nó có thể đẩy nhiều hộ vào hoạt động không chính thức để tránh rủi ro pháp lý.
Cuối cùng quy định này đặt ra câu hỏi về định hướng dài hạn của pháp luật doanh nghiệp Việt Nam.
Liệu chúng ta có đang duy trì quá nhiều hình thức tổ chức kinh tế với những ranh giới pháp lý chưa rõ ràng?
Liệu đã đến lúc cần có sự cải cách toàn diện về hộ kinh doanh hoặc chuyển đổi chúng thành doanh nghiệp với trách nhiệm pháp lý rõ ràng hơn, hoặc xây dựng một khung pháp lý riêng biệt đủ mạnh để bảo vệ cả quyền và nghĩa vụ của các thành viên?
Nguồn: https://thanhnien.vn/truy-thu-tai-san-thanh-vien-ho-kinh-doanh-cong-bang-hay-rui-ro-phap-ly-1852512271543418.htm
