Một mỏ khoáng sản ở miền Đông Ukraine (Ảnh: New York Times).
Thỏa hiệp có điều kiện về Donbass
Sau các cuộc đàm phán tích cực những tuần qua giữa phái đoàn Ukraine và Mỹ, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đã đưa ra các chi tiết về kế hoạch hòa bình cập nhật gồm 20 điểm.
Đáng chú ý, bản kế hoạch này đề cập đến khả năng rút quân Ukraine khỏi miền Đông và thiết lập một khu vực đặc biệt.
Ông Zelensky cho biết “khu kinh tế tự do” là một phương án tiềm năng. Ông nói, do Ukraine phản đối việc rút quân, các nhà đàm phán Mỹ đang tìm cách thiết lập một khu phi quân sự hoặc một khu kinh tế tự do. Ông nhấn mạnh bất kỳ khu vực nào quân đội Ukraine rút đi đều phải do Ukraine đảm trách việc giữ gìn an ninh.
Ông Zelensky nói rõ, nếu một khu kinh tế tự do được thiết lập tại Donetsk, thì khu vực này phải nằm dưới sự quản lý hành chính và lực lượng cảnh sát của Ukraine. Tuyến mặt trận hiện nay khi đó sẽ trở thành ranh giới của khu kinh tế, với lực lượng quốc tế hiện diện trên thực địa dọc theo đường tiếp xúc để bảo đảm không có sự hiện diện của Nga.
“Có 2 lựa chọn, hoặc là chiến tranh tiếp diễn, hoặc sẽ phải đưa ra một quyết định nào đó liên quan đến tất cả các khu kinh tế tiềm năng”, ông nói.
Ông Zelensky cho biết, một cuộc trưng cầu dân ý sẽ cần được tổ chức đối với toàn bộ kế hoạch hòa bình, và chỉ có trưng cầu dân ý mới có thể quyết định về ý tưởng thiết lập một khu kinh tế tự do tiềm năng tại Donbass.
Ông nhấn mạnh rằng một khu kinh tế cũng sẽ phải được thiết lập xung quanh nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia hiện do Nga kiểm soát, và rằng quân đội Nga sẽ phải rút khỏi 4 vùng khác của Ukraine gồm Dnipropetrovsk, Mykolaiv, Sumy và Kharkov. Theo đề xuất hiện nay của Mỹ, nhà máy điện hạt nhân sẽ do Ukraine, Mỹ và Nga cùng vận hành, nhưng Kiev không đồng ý với phương án đó.
Về vấn đề Donbass, ông giải thích, nếu Ukraine sẵn sàng rút các lực lượng hạng nặng của mình lùi lại 5km, 10km hoặc 40km tại 25% lãnh thổ tỉnh Donetsk mà Ukraine vẫn đang kiểm soát để tạo lập một khu kinh tế, qua đó biến khu vực này gần như phi quân sự, thì Nga cũng sẽ phải làm điều tương tự “tương ứng là 5km, 10km hoặc 40km”.
Hiện nay, quân đội Nga đang ở cách khoảng 40km về phía đông so với các thành phố thuộc “vành đai pháo đài” của Ukraine là Sloviansk và Kramatorsk, sau khi đã kiểm soát thành phố Siversk.
Ukraine hiện vẫn kiểm soát khoảng 10-15% vùng Donbass, miền Đông đất nước, khu vực nằm trên các mỏ than và là nơi tập trung nhiều nhà máy cơ khí hạng nặng.
Phía Nga đã khăng khăng yêu cầu Ukraine rút quân khỏi Donbass để đổi lấy một thỏa thuận hòa bình.
Nga nhiều lần tuyên bố mục tiêu kiểm soát toàn bộ Donbass (Ảnh: BBC).
Nga khó chấp nhận
Theo giới quan sát, Nga có thể không chấp nhận kế hoạch đang được đề xuất cho Donbass. Nga cũng bác bỏ đề xuất của châu Âu về việc giám sát bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào thông qua một “Liên minh sẵn sàng”, Moscow gọi đó là một “mối đe dọa”.
Tổng thống Nga Vladimr Putin trong tháng này tuyên bố Nga sẽ dùng sức mạnh quân sự để kiểm soát toàn bộ miền Đông Ukraine nếu quân đội Ukraine không rút đi.
Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ Donald Trump đang thúc đẩy một thỏa thuận nhằm chấm dứt gần 4 năm xung đột Ukraine, và ông Zelensky tin rằng Nga không thể bác bỏ hoàn toàn kế hoạch của Mỹ.
Cho đến nay đã có 2 đề xuất khác nhau được đưa ra. Một đề xuất kêu gọi biến khu vực này thành vùng phi quân sự (DMZ), và đề xuất còn lại là vùng phi quân sự kết hợp với khu kinh tế tự do (FEZ). Cả 2 phương án đều nhằm tạo ra một vùng đệm giữa khu vực do Ukraine kiểm soát và khu vực do Nga kiểm soát.
Hiện có rất ít chi tiết được công bố về việc những mô hình này sẽ vận hành ra sao, ai sẽ quản lý khu vực, ai giám sát các vi phạm, và ai sẽ hưởng lợi về kinh tế.
“Những ý tưởng này dường như xuất phát từ một đề xuất do đặc phái viên Nhà Trắng Steve Witkoff soạn thảo, nhưng chúng không cung cấp bất kỳ chi tiết kỹ thuật nào. Các vùng phi quân sự là một đề xuất có tính kỹ thuật rất phức tạp, trong đó mọi thứ phụ thuộc rất lớn vào chi tiết”, ông Michael Kofman, nghiên cứu viên cao cấp tại Carnegie Endowment, nhận định.
Theo kế hoạch ban đầu bị rò rỉ của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump, dải lãnh thổ công nghiệp hóa cuối cùng này của vành đai công nghiệp Donetsk sẽ được biến thành một vùng phi quân sự, quân đội Ukraine phải rút đi, và khu vực này sẽ được quốc tế công nhận là một phần của Nga.
Ukraine cho rằng đây là một yêu cầu không công bằng, vì Nga không bị yêu cầu rút quân.
Trong khi đó, ý tưởng biến khu vực này thành khu kinh tế tự do (FEZ) nhiều khả năng là một đề xuất của Ukraine, được đưa ra với sự tư vấn từ châu Âu.
Nếu DMZ có thể để ngỏ khả năng Nga sáp nhập lãnh thổ này trong tương lai, thì FEZ về mặt lý thuyết sẽ cho phép Ukraine tiếp tục sở hữu các khoản đầu tư và ngành công nghiệp trong khu vực. Nó cũng có thể được thiết kế để tạo thiện cảm của Tổng thống Mỹ Donald Trump thông qua các cơ hội sinh lợi cho doanh nghiệp Mỹ.
Tuy nhiên, ông Zelensky lại nói rằng khu kinh tế tự do là ý tưởng của Washington. “Người Mỹ đang tìm kiếm một hình thức nào đó. Họ đã thảo luận về vấn đề khu kinh tế tự do. Người Mỹ gọi nó như vậy, còn người Nga thì gọi là vùng phi quân sự”.
Trong lịch sử, rất ít thỏa thuận hiện có có thể được dùng làm hình mẫu cho một vùng đệm tiềm năng ở Donbass.
Năm 1953, một vùng phi quân sự đã được thiết lập trên bán đảo Triều Tiên để chấm dứt Chiến tranh Triều Tiên. Thỏa thuận đó thành công chủ yếu nhờ vào việc triển khai quân đội Mỹ trên thực địa. Trong khi đó, chính quyền Tổng thống Trump nhiều lần khẳng định rằng sẽ không triển khai quân đội tại Ukraine, và ngay cả các nước châu Âu cũng có thể chỉ gửi quân với mục đích huấn luyện.
Cuộc xung đột Ai Cập – Israel cũng kết thúc bằng việc thiết lập một DMZ tại bán đảo Sinai cùng với một hiệp ước hòa bình, phần lớn nhờ sự hậu thuẫn của Mỹ dành cho Israel. Tuy nhiên, Israel cũng đã từ bỏ mục tiêu mở rộng lãnh thổ để kiểm soát Sinai, bao gồm cả thị trấn ven biển chiến lược Sharm El-Sheikh, trong khi Ai Cập chấp nhận những hạn chế đối với việc triển khai lực lượng vũ trang. Thỏa thuận này thành công bởi vì có sự thay đổi căn bản trong tính toán chính trị của cả 2 bên và quyết định chung sống hòa bình.
“Tôi không chắc Sinai có tương đương với Donbass hay không. Nếu chúng ta có thể buộc Ai Cập chia sẻ Sinai, thì có lẽ là như vậy. Bởi vì đó chính là điều Nga đang yêu cầu: Kiểm soát một phần lãnh thổ Ukraine. Khi đó từng có nỗ lực kiểm soát Sharm El-Sheikh, nhưng điều đó đã không xảy ra. Cả 2 bên đều mất đi ý định tiếp tục chiến đấu”, Eran Lerman, cựu phó cố vấn an ninh quốc gia của Israel, nói.
Ông nhấn mạnh thêm: “Chừng nào một bên vẫn tin rằng họ có cơ hội tốt hơn để đạt được điều mình muốn, thì sẽ không có thỏa thuận nào”.
Một lực lượng gìn giữ hòa bình do Liên hợp quốc dẫn dắt đã được giao nhiệm vụ duy trì lệnh ngừng bắn giữa Israel và Syria tại cao nguyên Golan. Lực lượng này tách khu vực Syria bị Israel kiểm soát khỏi phần còn lại của lãnh thổ Syria và cho đến nay khu vực này vẫn tương đối yên tĩnh, mặc dù Golan vẫn được quốc tế công nhận là lãnh thổ của Syria.
Tương tự Syria, Ukraine cũng có thể giữ thể diện và chấp nhận một DMZ mà không từ bỏ chủ quyền pháp lý đối với lãnh thổ của mình.
Tuy nhiên, khác với Israel, Nga từ chối chấp nhận bất kỳ phương án nào không bao gồm sự công nhận quốc tế đối với các vùng lãnh thổ mà họ đã kiểm soát như một điều kiện để chấm dứt giao tranh.
Ukraine có thể chấp nhận thực tế Nga kiểm soát trên thực địa các vùng lãnh thổ mà Nga hiện đang nắm giữ, và đồng ý thiết lập một vùng đệm tại phần Donbass do Ukraine kiểm soát, miễn là Ukraine vẫn giữ chủ quyền pháp lý đối với cả những khu vực đó lẫn các vùng hiện do Nga giữ.
Mặc dù vậy, chính phủ Ukraine không tin rằng việc chính thức nhượng bộ lãnh thổ sẽ mang lại một nền hòa bình bền vững. Ông Zelensky cũng đã nói chỉ có một cuộc trưng cầu dân ý mới có thể quyết định vấn đề nhượng bộ lãnh thổ.
“Lập trường của Ukraine là biên giới năm 1991 vẫn là biên giới của đất nước, nhưng họ cũng hiểu rằng họ không ở vào vị thế có thể giải phóng các vùng lãnh thổ đó bằng quân sự. Vì vậy, họ sẵn sàng chấp nhận sự kiểm soát trên thực tế của một thế lực nước ngoài, nhưng không chấp nhận việc chuyển giao chủ quyền về mặt pháp lý”, Rafael Loss, nghiên cứu viên chính sách tại Hội đồng Đối ngoại châu Âu, nói.
Ông phân tích thêm: “Điều đó cho phép Ukraine mở ra các cuộc đàm phán trong tương lai về lãnh thổ”.
Một số chuyên gia tin rằng, với tốc độ hiện tại, Nga sẽ cần nhiều thời gian, nhân lực và tiền bạc hơn rất nhiều để giành toàn bộ Donbass.
Một vùng phi quân sự hay khu kinh tế tự do chỉ có thể hoạt động nếu cả 2 bên đều thực sự muốn chấm dứt xung đột và đánh giá cao lợi ích của hòa bình hơn là tiếp tục chiến đấu. Ở giai đoạn hiện tại, rõ ràng là Nga tin rằng họ đang nắm ưu thế trên chiến trường. Trong khi đó, Ukraine và các đồng minh châu Âu không tin rằng Ukraine sẽ đạt được một nền hòa bình đáng tin cậy nếu phải từ bỏ thêm lãnh thổ.
Nguồn: https://dantri.com.vn/the-gioi/so-phan-vung-donbass-cua-ukraine-dang-duoc-dinh-doat-20251225153434539.htm
