Khu thương mại tự do – bộ ‘giảm xóc tài chính’ trong bất ổn toàn cầu

Hôm 15/12, Bí thư Thành ủy TP HCM Trần Lưu Quang cho biết thành phố sẽ lập khu thương mại tự do (FTZ) Cái Mép Hạ quy mô gần 3.800 ha, gắn với hệ thống cảng nước sâu Cái Mép – Thị Vải. Động thái này là bước cụ thể hóa Nghị quyết 98 (sửa đổi) được Quốc hội thông qua ngày 11/12. Dự án cũng được kỳ vọng trở thành động lực mới trong bối cảnh TP HCM hướng tới tăng trưởng hai chữ số giai đoạn tới.

FTZ là khu vực kinh tế chuyên biệt, cho phép hàng hóa miễn thuế xuất nhập khẩu, lưu trữ, xử lý và tái xuất. Khu vực này được thành lập nhằm thúc đẩy thương mại quốc tế, thu hút đầu tư bằng cách giảm rào cản thuế quan và phi thuế quan.

Kế hoạch thành lập FTZ của TP HCM diễn ra trong bối cảnh biến động thuế quan toàn cầu càng khẳng định vai trò quan trọng của mô hình khu thương mại tự do. “Trong bối cảnh điều chỉnh thuế quan nhỏ nhất cũng có thể bào mòn lợi nhuận doanh nghiệp, các khu này đóng vai trò như những bộ giảm xóc tài chính”, James Zhan, Chủ tịch Hiệp hội các Cơ quan Xúc tiến đầu tư thế giới (Waipa) nhận định.

Nền tảng phân tích dữ liệu đầu tư fDi Intelligence thuộc Financial Times Group đánh giá FTZ đang nằm ở “trung tâm của quá trình tái cấu trúc quan hệ thương mại và đầu tư”. Nhận định này đưa ra trong bối cảnh kinh tế toàn cầu bị phân mảnh vì rào cản thuế quan gia tăng và xu hướng số hóa.

Bà Imane Radouane, chuyên gia về FTZ từng làm việc cho Hội nghị Liên Hợp Quốc về Thương mại và phát triển (UNCTAD) cho rằng các khu tự do thương mại với hạ tầng có sẵn, ưu đãi đặc thù và cơ chế quản lý linh hoạt “có thể cung cấp môi trường giúp các bên dễ dàng triển khai và duy trì thông lệ kinh doanh tốt hơn”.

Chẳng hạn, tại Hàn Quốc, kim ngạch xuất khẩu từ các FTZ năm ngoái tăng 22,5% so với 2023, đạt 14,9 tỷ USD. Đây là mức cao kỷ lục kể từ khi FTZ Masan được thành lập năm 1970 và vượt ngưỡng 10 tỷ USD trong bốn năm liên tiếp (2021-2024).

Số lượng FTZ và dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đổ vào các khu này trên thế giới liên tục tăng các năm qua. UNCTAD ước tính có khoảng 5.400 khu được thành lập năm 2019 và tăng lên hơn 7.000 vào 2022. Nhiều quốc gia tiếp tục đẩy mạnh mô hình FTZ từ kinh nghiệm thành công của Trung Quốc hay UAE, Costa Rica.

Vài năm gần đây, các nước đang phát triển ở châu Phi, châu Á, Mỹ Latin đều công bố lập khu thương mại tự do mới. Những nước có thu nhập cao, giàu tài nguyên dầu mỏ như Saudi Arabia và Oman cũng đưa ra các sáng kiến FTZ riêng. Trong khi đó, nhiều nền kinh tế phát triển ở châu Âu điều chỉnh và nâng cấp các khu thương mại sẵn có.

Vốn FDI mới được công bố tại các FTZ cũng duy trì ở mức cao lịch sử, đạt 735 dự án, chiếm 4,2% tổng dự án toàn cầu năm ngoái, theo fDi. Đây là mức cao thứ hai, sau kỷ lục năm 2023 với 833 dự án, tương đương 4,9%.

Theo nhà cung cấp dữ liệu AlphaSense, lượng hồ sơ, biên bản sự kiện của doanh nghiệp đại chúng toàn cầu đề cập đến “khu tự do” hoặc các thuật ngữ liên quan như “khu thương mại tự do”, “khu kinh tế đặc biệt” tăng đều đặn kể từ 2005.

Các lượt đề cập này đạt mức cao nhất mọi thời đại vào quý III/2023, và quý II/2025. Điều này cho thấy FTZ ngày càng hấp dẫn với các công ty đang phải xoay xở trước bất định chính sách và áp lực chi phí.

Tuy nhiên, mức độ thành công của các khu thương mại tự do rất khác nhau. Một số khu gặp khó trong thu hút các nhà đầu tư chủ chốt, theo fDi. Nhiều nơi đang được tái định hình, hướng tới các loại hình đầu tư mới như hạ tầng số hoặc hạ tầng gắn với chất lượng sống. Việc này được thực hiện thông qua khu dân cư và tiện ích dành cho người lao động của doanh nghiệp thuê đất trong FTZ.

Ông Tony Restall, Chủ tịch DSI Global Free Zones (Thái Lan) chuyên tư vấn chính sách khu thương mại tự do cho biết các chính phủ “cung cấp đa dạng điều kiện và địa điểm” để lập FTZ, tạo ra lợi thế “đôi bên cùng có lợi” trong thu hút doanh nghiệp mới.

EY Trung Quốc đại lục chỉ ra bí quyết thành công của các FTZ tại nền kinh tế lớn thứ hai thế giới là quy hoạch phân vai và chính sách cởi mở. Kể từ khi khu thương mại đầu tiên được thành lập tại Thượng Hải vào 2013, nước này đã tích cực triển khai các FTZ, từ “vành đai sắt thép” Đông Bắc, ven biển phía đông đến đảo Hải Nam.

Ví dụ, FTZ Hải Nam thành lập vào tháng 10/2018, tận dụng lợi thế địa lý để phát triển thành cảng thương mại tự do. FTZ Lâm Cảng Thượng Hải, với tư cách là phần mở rộng của khu đầu tiên, có vị thế thuận lợi để thành khu kinh tế đặc biệt có ảnh hưởng quốc tế lớn. Hay FTZ Thâm Quyến vượt trội về công nghệ cao.

Theo EY, nền tảng để đảm bảo sức sống và sự thịnh vượng của các FTZ tại Trung Quốc là xây dựng môi trường kinh doanh thuận lợi. Những hạn chế trong đầu tư nước ngoài được chính quyền nước này nới lỏng theo nhiều cách. Theo đó, vốn đăng ký và phương thức đầu tư với FDI trong một số lĩnh vực then chốt như viễn thông, bảo hiểm, khoa học – công nghệ, giáo dục và y tế. Các tổ chức trọng tài và giải quyết tranh chấp quốc tế có uy tín được phép mở văn phòng, hoạt động tại đây.

Ngoài ra, tỷ lệ sở hữu vốn nước ngoài trong các tổ chức tài chính được nới lỏng, qua đó mở rộng phạm vi hoạt động của định chế tài chính nước ngoài. Cuối cùng, nhà đầu tư ngoại đủ điều kiện có thể lập tổ chức tài chính tại FTZ.

Để tạo môi trường kinh doanh lành mạnh, Trung Quốc thúc đẩy tiếp cận thị trường công bằng cho cả đầu tư nội địa và nước ngoài trong các lĩnh vực như mua sắm công, trợ cấp tài chính, tiêu chuẩn, điều kiện và cấp phép.

Các FTZ tại nước này cũng nỗ lực đảm bảo dòng vốn di chuyển tự do, thông qua ba khía cạnh: tạo thuận lợi cho thanh toán xuyên biên giới, cho phép vốn và ngoại hối lưu chuyển tự do và hỗ trợ các hoạt động tài chính xuyên biên giới.

Những vấn đề khác như bảo vệ sở hữu trí tuệ, nguồn cung nhân lực cũng đóng vai trò quan trọng. Nước này khuyến khích chuyên gia quốc tế làm việc ở FTZ. Nhiều khu có ưu đãi riêng cho nhân tài như giảm thuế, trợ cấp, hỗ trợ nhà ở và đi lại.

“Sự phát triển bền vững của các FTZ gắn liền với môi trường kinh doanh lành mạnh, chính sách hỗ trợ của chính phủ và nguồn nhân lực chất lượng cao”, EY Trung Quốc đại lục nhận định.

Phiên An (theo fDi, EY Greater China)